ครุฑ ตามความหมายที่ราชบัณฑิตยสถานนิยามไว้ว่า เป็นพญานกในเทพนิยาย เป็นพาหนะของพระนารายณ์ ใช้เป็นตราแผ่นดินและเครื่องหมายทางราชการ ส่วนกำเนิดครุฑนั้นมีอยู่ในทั้งคัมภีร์ศาสนาพราหมณ์ – ฮินดููและศาสนาพุทธหลักฐานเรื่องครุฑในดินแดนประเทศไทยครุฑเป็นที่รู้จักหรือรับรู้ในดินแดนที่เป็นประเทศไทย ตั้งแต่การได้รับอิทธิพลทางวัฒนธรรมจากอินเดียโดยเฉพาะอิทธิพลทางศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ซึ่งถือว่าครุฑเป็นเทพพาหนะของพระวิษณุ มีการใช้ครุฑเป็นสัญลักษณ์แทนองค์พระวิษณุ ปรากฏหลักฐานมาอย่างน้อยตั้งแต่สมัยทวารวดี กล่าวคือ พบตราประทับดินเผาที่มีรูปครุฑที่เมืองจันเสน จังหวัดนครสวรรค์ และที่เมืองอู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี มีรูปตรีศูลและจักร รูปวัวมีโหนก และรูปครุฑยืนกางปีก ด้านล่างมีอักษรปัลลวะ แปลความว่า พระศิวะ พระพรหม พระวิษณุดังนั้นครุฑจึงหมายถึง พระวิษณุ แสดงให้เห็นว่าครุฑในฐานะสัญลักษณ์ของพระวิษณุ มีการรับรู้และนำมาใช้ตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ เป็นต้นมา ยังพบหลักฐานเกี่ยวกับครุฑอีกหลายชิ้นบริเวณเมืองทวารวดีในภาคกลาง ส่วนใหญ่เป็นประติมากรรมดินเผาและปูนปั้นตกแต่งศาสนสถาน เช่น ประติมากรรมดินเผารูปครุฑ พบที่โบราณสถานหมายเลข ๔๐ เมืองโบราณคูบัว จังหวัดราชบุรี รูปครุฑปูนปั้น พบที่โบราณสถานหมายเลข ๓ กลุ่มโบราณสถานโคกไม้เดน เมืองบน จังหวัดนครสวรรค์ โบราณสถานทั้งสองแห่งดังกล่าวเป็นสถูปในพุทธศาสนา แสดงให้เห็นว่ามีการใช้รูปครุฑตกแต่งพุทธสถาน ทั้งในลัทธิมหายานและหินยาน มีแผ่นหินอย่างน้อย ๒ ชิ้น จำหลักรูปพระพุทธเจ้าประทับยืนเหนือศีรษะครุฑ ที่มือทั้งสองถือก้านดอกบัวแดงข้างละ ๑ ดอก รองรับพระโพธิสัตว์ดอกละ ๑ องค์สันนิษฐานว่าเป็นรูปเคารพของลัทธิมหายาน เฉพาะรูปครุฑจำหลักหินในลักษณะคล้ายกันนี้ยังพบที่ดงศรีมหาโพธิ จังหวัดปราจีนบุรี และวัดมหาธาตุ จังหวัดราชบุรี รูปครุฑในงานศิลปกรรมทวารวดีในระยะแรกมีใบหน้าเหมือนมนุษย์ มีปีกขาและอุ้งเล็บเหมือนนก ในระยะถัดมาพบว่ามีรูปครุฑที่มีใบหน้าเป็นนกGarudaGaruda, as defined by Office of the Royal Society, is the mythical king of birds and the vehicle or mount of Lord Vishnu (Narayana). The Garuda is also adopted as the national emblem of Thailand and official seal of the Thai government. The account of Garuda's birth appears in both Hindu and Buddhist mythologies.Evidences of Garuda in ThailandGaruda is known in Thailand by the influence of Indian cultures, particularly Brahmanism-Hinduism influence which represents the belief that Garuda is considered to be a divine vahana and used as a symbol of Lord Vishnu. Evidences of Garuda have been found since at least the Dvaravati period. For example, a terracotta seal embossed with an image of Garuda was found in the city of Chan Sen, Nakhon Sawan Province. Moreover, the terracotta seal with religious images and inscription was found in the city of U Thong, Suphan Buri Province. It was embossed with images of a trident, a hump cow and a standing garuda with outspread wings, including a line of inscribed Palawa letters at the bottom which mean Shiva, Brahma and Vishnu.Thus, Garuda has been known and depicted as a symbol of Lord Vishnu since the 7th century CE. Other evidences were also discovered in Dvaravati Town, Central Thailand. Most of them were sculptures and stuccos used to decorate religious places such as terracotta sculptures of Garuda found at an archaeological site 40, Khu Bua Ancient Town, Ratchaburi Province, stucco of Garuda found at site 3, Khok Mai Den (Mueang Bon), Nakhon Sawan Province. These sites contained Buddhist stupas, that meant images of Garuda were used to decorate Buddhist buildings in accordance with Theravada and Mahayana traditions. There are at least two stone plates appeared at the sites engraved with images of Buddha standing on the head of Garuda and his each hand holding a lotus to support Bodhisattva.It is assumed that this depiction is for worship related to Mahayana cult, especially images of carved Garuda similar to others found at Si Maha Pot in Prachin Buri Province and Wat Maha That in Ratchaburi Province. Garuda seen in early Dvaravati art had a human face with leg, wings and talons of a bird. Later, Garuda that had a bird’s face was found.ภาพ: ครุฑถือดอกบัวจำหลักจากหิน ศิลปะทวารวดี มีใบหน้าเป็นมนุษย์ ได้มาจากวัดมหาธาตุ จังหวัดราชบุรีเก็บรักษา ณ คลังกลางพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ จังหวัดปทุมธานีข้อมูล: สมุดภาพมรดกศิลปวัฒนธรรม เรื่อง ภูมิบริรักษ์ : ครุฑ ยักษ์ นาค