พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์: ผู้บัญชาการกรมศิลปากรพระองค์แรก
กรมศิลปากร เป็นหน่วยงานหนึ่งที่มีบทบาทสำคัญในการธำรงรักษาด้านวัฒนธรรมของชาติมาเป็นเวลายาวนาน นับแต่พุทธศักราช 2454 เมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ยกการช่างกรมโยธา กระทรวงโยธาธิการ และกรมพิพิธภัณฑ์ กระทรวงธรรมการ มารวมเป็นกรมใหม่ พระราชทานว่า “กรมศิลปากร”
ดังปรากฏในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 28 หน้า 567 วันที่ 27 มีนาคม รัตนโกสินทรศก 130 เรื่อง ประกาศจัดราชการ แลเปลี่ยนนามกระทรวงโยธาธิการใหม่ กับตั้งกรมศิลปากรใหม่กรมหนึ่ง ความว่า
“...ให้ยกกรมโยธา ออกจากกระทรวงโยธาธิการ แลให้แยกพแนกการช่างก่อสร้างส่วนหนึ่งมาบวกอยู่ในกรมศุขาภิบาล กระทรวงนครบาล แยกการช่างที่เป็นประณีตศิลปะไว้ส่วนหนึ่ง แลให้ยกกรมพิพิธภัณฑ์จากกระทรวงธรรมการมารวมกันตั้งขึ้นเป็นกรมศิลปากร มีผู้บัญชากรมขึ้นตรงต่อพระเจ้าแผ่นดิน จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ผู้ใดในกระทรวงใดฤากรมใดเป็นผู้บัญชาการเมื่อใดก็ได้ แล้วแต่จะทรงพระราชดำริห์ให้เห็นเหมาะกับบุคคล ในครั้งนั้นทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าบรมวงษ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ ซึ่งจะเป็นเสนาบดีกระทรวงมุรธาธร ทรงเป็นผู้บัญชาการกรมศิลปากรอีกส่วนหนึ่งด้วย...”
การจัดตั้งกรมศิลปากร ในครั้งนั้น พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ ซึ่งเป็นเสนาบดีกระทรวงมุรธาธร ทรงเป็นผู้บัญชาการกรมศิลปากรพระองค์แรก
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดากลิ่น พระสนมเอก เมื่อวันจันทร์ เดือน 6 แรม 7 ค่ำ ปีเถาะ สัปตศก จุลศักราช 1217 ตรงกับวันที่ 7 พฤษภาคม พุทธศักราช 2398
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ ทรงรับราชการในตำแหน่งสำคัญตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) ถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) เช่น
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงรับราชการตำแหน่งในออดิตออฟฟิศ พนักงานตรวจบัญชีเงินพระคลัง ทรงรับหน้าที่จัดการพระที่นั่งและพระราชวังบางปะอิน ทรงคิดแบบอย่างสร้างพระที่นั่งอุทยานภูมิเสถียร
ต่อมาพุทธศักราช 2418 ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นนเรศรวรฤทธิ์ โปรดให้เป็นราชทูตสยามประจำ ณ กรุงลอนดอน สหราชอาณาจักร และสหรัฐอเมริกา
ครั้นพุทธศักราช 2429 ได้รับแต่งตั้งเป็นคอมมิตตีกรมพระนครบาล ทรงดูแลรักษาพระนครและพิจารณาบังคับการกรมพระนครบาล
พุทธศักราช 2435 เมื่อมีการยุบเลิกตำแหน่งคอมมิตตีเปลี่ยนเป็นตำแหน่งเสนาบดี และยกเลิกกรมพระนครบาลเป็นกระทรวงนครบาล ได้รับแต่งตั้งเป็นเสนาบดีกระทรวงนครบาล ทรงดูแลหน่วยงานต่าง ๆ ในสังกัดกระทรวงนครบาล เช่น กรมกองตระเวน กรมรักษาความสะอาด กรมพระสุรัสวดี เป็นต้น
พุทธศักราช 2437 เป็นรัฐมนตรีสภา
พุทธศักราช 2442 ได้รับเลื่อนเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงนเรศรวรฤทธิ์
ต่อมาพุทธศักราช 2450 ได้รับแต่งตั้งเป็นเสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้เป็นผู้จัดการพระราชพิธีต่าง ๆ เช่น การพระราชพิธีบรมราชาภิเษก งานพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงบัญชาการสร้างพระเมรุมาศ ณ ท้องสนามหลวง
พุทธศักราช 2454 ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ เป็นสมุหมนตรี เสนาบดีกระทรวงมุรธาธร เป็นเสนาบดีที่ปรึกษา และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้บัญชาการกรมศิลปากรอีกตำแหน่งหนึ่ง
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 10 สิงหาคม พุทธศักราช 2468 พระชันษาได้ 71 ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส เมื่อวันที่ 2 พฤษภาคม พุทธศักราช 2469 เป็นต้นราชสกุล กฤดากร ณ อยุธยา
ภาพ : สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร
ผู้เรียบเรียง : นางสาวพนิดา วงศ์บุญ นักจดหมายเหตุชำนาญการ สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ
อ้างอิง :
กรมศิลปากร. สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ สกสค.ลาดพร้าว, 2554.
ราชกิจจานุเบกษา. เล่มที่ 28 วันที่ 27 มีนาคม 130 หน้า 567-569 เรื่อง ประกาศจัดราชการ แลเปลี่ยนนามกระทรวงโยธาธิการใหม่ กับตั้งกรมศิลปากรใหม่กรมหนึ่ง
อุดม ประมวลวิทยา. 101 เจ้าฟ้าและเสนาบดี. พระนคร: ร.พ. อักษรบริการ, 2505.
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ภ หวญ 12/74 ภาพชุดหอพระสมุดวชิรญาณ เรื่องพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรางฉายภาพกับเจ้านายและขุนนางผู้ใหญ่
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. 13 M 00004, 13 M00014, 13 M0006813, M00070 (ภาพเม้าท์) ภาพที่อัดจากฟิล์มกระจกผนึกบนกระดาษแข็ง เรื่องพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.5 รล 5/5 เอกสารกรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่ 5 กรมราชเลขานุการ เรื่อง ประกาศตั้งตำแหน่งเสนาบดี 12 กระทรวง (1 เมษายน 111)
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.6 รล 2/6 เอกสารกรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่ 6 กรมราชเลขานุการ เรื่อง ประกาศตั้งเสนาบดี (1) กระทรวงมุรธาการและปลัดทูลฉลอง (2) กระทรวงโยธาธิการ (3) กระทรวงเกษตราธิการ (4 มีนาคม 2454 – 14 มี.ค. 2463)
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.6 ว 9/1 เอกสารกรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่ 6 กระทรวงวัง เรื่อง ยกกรมช่าง มารวมอยู่ในกรมศิลปากร (16 เมษายน 2454 – 28 ส.ค. 2456)
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.6 ว 9/3 เอกสารกรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่6 กระทรวงวัง เรื่อง ยกกรมโยธามหาดเล็ก ไปสมทบกรมศิลปากร (20 กุมภาพันธ์ 2456)
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.5 ต 4/11 เอกสารกรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่ 5 กระทรวงการต่างประเทศ เรื่อง รายงานทูตสยามครั้งกรมพระนเรศร์เป็นทูต (รศ 102)
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. สบ.10.11.3/3 เอกสารเอกสารส่วนบุคคล พันเอกแสง จุละจาริตต์ เรื่องสำเนารายงานพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศร์วรฤทธิ์ เสด็จประเทศอเมริกา พ.ศ. 2427 (พ.ศ. 2517)
