อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัยตั้งอยู่บริเวณหมู่ที่ 6 ตำบลศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน ตัวเมืองตั้งอยู่บนที่ราบริมแม่น้ำยม มีเทือกเขาสามเทือกโอบรอบเมืองลักษณะเหมือนป้อมปราการธรรมชาติ เทือกเขาที่โอบล้อม ได้แก่ เขาพระศรี เขาใหญ่ และเขาพระบาท ลักษณะการวางผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าไม่สม่ำเสมอ โดยมีแม่น้ำยมตั้งอยู่ทางทิศตะวันออก กำแพงเมืองชั้นในเป็นศิลาแลง ส่วนกำแพงเมืองสองชั้นนอกเป็นกำแพงดิน (คูน้ำคันดิน) เนื่องจากสภาพภูมิประเทศมีความเหมาะสมต่อการตั้งถิ่นฐาน คือมีทั้งที่ราบลุ่มแม่น้ำและที่ลาดเชิงเขา ทำให้มีทั้งความอุดมสมบูรณ์ ของพื้นที่และปราการธรรมชาติที่ใช้ในการป้องกันข้าศึกศัตรู
       จากหลักฐานการขุดค้นทางโบราณคดีที่วัดชมชื่น ทำให้ทราบว่าพื้นที่บริเวณนี้มีการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์หรือราวพุทธศตวรรษที่ 9 จากนั้นได้มีการอาศัยต่อเนื่อง และพัฒนามาเป็นชุมชนร่วมสมัยทวารวดีราวพุทธศตวรรษที่ 11-16 และในช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 ปรากฏหลักฐานที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง ในระยะนั้นเมืองศรีสัชนาลัยมีชื่อว่า “เมืองเชลียง” ตามหลักฐานที่ปรากฏในศิลาจารึก ตำนานและพงศาวดารที่ยืนยันว่ามีเมืองโบราณ 2 เมือง อยู่ในลุ่มน้ำยมก่อนแล้ว คือ เมืองสุโขทัย และเมืองเชลียง ต่อมาได้มีการย้ายศูนย์กลางของเมืองมาทางด้านทิศเหนือของเมืองเชลียงห่างออกไปประมาณ 1.5 กิโลเมตร มีการเรียกชื่อเมืองว่า “ศรีสัชนาลัย” เมืองศรีสัชนาลัยมีความสำคัญควบคู่กันมากับเมืองสุโขทัย โดยมีสถานะเป็นเมืองลูกหลวง ความสำคัญของเมืองศรีสัชนาลัยดํารงสืบมา กระทั่งเกิดสงครามแย่งชิงเมือง
       ระหว่างสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแห่งอยุธยากับพระเจ้าติโลกราชแห่งล้านนาจนท้ายที่สุดเมืองศรีสัชนาลัย ต้องตกอยู่ภายใต้กรุงศรีอยุธยา โดยสมัยอยุธยาเรียกเมืองนี้ว่า “สวรรคโลก” ในขณะที่ล้านนาเรียกเมืองนี้ว่า “เชียงชื่น” ต่อมาในคราวเสียกรุงศรีอยุธยาให้แก่พม่าครั้งที่ 2 เมืองศรีสัชนาลัยถูกทิ้งร้างอย่างสิ้นเชิง จนกระทั่งในสมัยรัชกาลที่ 1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ พระองค์โปรดเกล้าฯ ให้ย้ายครอบครัวชาวบ้านจากเมืองศรีสัชนาลัยมาอยู่ที่ตำบลวังไม้ขอน ซึ่งก็คืออำเภอสวรรคโลกในปัจจุบัน
       อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย ได้รับการยกย่องให้เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของโลก ร่วมกับอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย และอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชรในปีพุทธศักราช 2534 เนื่องจากหลักฐานที่ปรากฏแสดงให้เห็นถึงผลงานทางสถาปัตยกรรมที่โดดเด่น นับเป็นตัวแทนของศิลปกรรมไทยยุคแรก และเป็นต้นกําเนิดของการสร้างประเทศ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราช ดําเนินเป็นองค์ประธานในพิธีเปิดอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัยอย่างเป็นทางการ เมื่อวันที่ ๑๗ พฤษภาคม พุทธศักราช 2533
       ปัจจุบันมีการประกาศเป็นเขตพื้นที่อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัยทั้งหมด 28,217 ไร่ และสํารวจพบโบราณสถานทั้งหมด 281 แห่ง โบราณสถานที่สำคัญในเขตกำแพงเมือง เช่น วัดช้างล้อม วัดเจดีย์เจ็ดแถว วัดนางพญา และโบราณสถานที่อยู่นอกกำแพงเมือง เช่น วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง วัดชมชื่น วัดเจ้าจันทร์ วัดพญาดํา วัดสระปทุม นอกจากนั้นยังมีโบราณถานที่ตั้งอยู่บนเขา เช่น วัดเจดีย์เก้ายอด วัดเจดีย์เอน วัดเขาใหญ่ล่าง และวัดเขาใหญ่บน เป็นต้น