รายงานการเดินทางไปราชการประเทศญี่ปุ่น

1.ชื่อโครงการ

โครงการ “จัดแสดงนิทรรศการพิเศษฯ เนื่องในโอกาสครบรอบ ๑๓๐ ปี ความสัมพันธ์ไทย –

ญี่ปุ่น” ภายใต้โครงการแลกเปลี่ยนการศึกษาค้นคว้าอารยธรรมของสองประเทศ ไทย – ญี่ปุ่น กับโลกภายนอก

2.วัตถุประสงค์

              2.1 เพื่อขอยืมโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุจากพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ คิวชู พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ โตเกียว และพิพิธภัณฑสถานแห่งอื่นๆ ในประเทศญี่ปุ่น

              2.2 เพื่อประชุมหารือความคืบหน้าโครงการจัดแสดงนิทรรศการพิเศษฯ ระหว่างทั้งสองประเทศที่จะจัดขึ้นในปีพ.ศ. 2560

              2.3 เพื่อศึกษา เก็บรวบรวมข้อมูล, วิธีการดูแลรักษา, การเคลื่อนย้ายโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุ และวิธีการจัดแสดงที่เหมาะสมกับโบราณวัตถุของประเทศญี่ปุ่น

3.กำหนดเวลา

                   ตั้งแต่วันที่ 21 – 26 กันยายน พ.ศ. 2558

4.สถานที่

          พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ คิวชู 4-7-2, Ishizaka, Dazaifu-city, Fukuoka, Japan, รหัสไปรษณีย์ 818-0118

          พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ โตเกียว 13-9 Uenokoen, Taito, Tokyo, Japan, รหัสไปรษณีย์ 110-8712

5.หน่วยงานผู้จัด

          พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ คิวชู พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติโตเกียว ร่วมกับกรมศิลปากร

6.หน่วยงานสนับสนุน

          สำนักกิจการวัฒนธรรมแห่งประเทศญี่ปุ่น กระทรวงศึกษาธิการ วัฒนธรรม กีฬา วิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยี ประเทศญี่ปุ่น

7.กิจกรรม

                   7.1 คณะผู้แทนจากกรมศิลปากรเข้าพบหารือกับผู้อำนวยการพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ คิวชู เพื่อประชุมรายงานความคืบหน้าโครงการจัดแสดงนิทรรศการพิเศษฯ ระหว่างทั้งสองประเทศที่จะจัดขึ้นในปีพ.ศ. 2560

                   7.2 คณะผู้แทนจากกรมศิลปากรเดินทางไปคัดเลือกโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุของ Tachibana Museum ตั้งอยู่เลขที่ 1 Shinhoka-machi, Yanagawa-shi City, Japan, รหัสไปรษณีย์ 832-0069

                   7.3 คณะผู้แทนจากกรมศิลปากรเข้าพบหารือกับผู้อำนวยการพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ โตเกียว เพื่อประชุมรายงานความคืบหน้าโครงการจัดแสดงนิทรรศการพิเศษฯ ระหว่างทั้งสองประเทศที่จะจัดขึ้นในปี พ.ศ. 2560

                   7.4 คณะผู้แทนจากกรมศิลปากรเข้าพบหารือผู้อำนวยการสำนักมรดกทางวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรมเพื่อประชุมรายงานความคืบหน้าโครงการจัดแสดงนิทรรศการพิเศษฯ ระหว่างทั้งสองประเทศที่จะจัดขึ้นในปีพ.ศ. 2560

8.คณะผู้แทนจากกรมศิลปากร

8.1 นายธนากร  กำทรัพย์ หัวหน้ากลุ่มอนุรักษ์โบราณสถาน สำนักโบราณคดี

8.2 นางสุภาวรรณ วิไลนำโชคชัย  หัวหน้ากลุ่มตรวจสอบภายใน

8.3 นางศาริสา  จินดาวงศ์  ผู้อำนวยการพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยา

8.4 นางวัญญา  ประคำทอง  นักวิชาการคอมพิวเตอร์ชำนาญการพิเศษ

8.5 นางนฤมล  เก่าเงิน  หัวหน้าพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สวรรควรนายก

8.6 นางเบญจวรรณ  พลประเสริฐ  หัวหน้าพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ หริภุญไชย

8.7 นางสาววิภารัตน์  ประดิษฐ์อาชีพ  ภัณฑารักษ์ชำนาญการ

                   8.8 นางสาวธนิกานต์  วรธรรมานนท์   ภัณฑารักษ์ชำนาญการ

                   8.9 นางสาวปัทมา  ก่อทอง    ภัณฑารักษ์ชำนาญการ

                   8.10 นางจิราพร  กิ่งทัพหลวง   นักโบราณคดีชำนาญการ

                   8.11 นายจักรพันธ์  วัชระเรืองชัย   สถาปนิกชำนาญการ

                   8.12 นายวรเดช  วลัยจำนง   นิติกรชำนาญการ

                   8.13 นางศิริพร  คล้ำงาม   นักทรัพยากรบุคคลชำนาญการ

                   8.14 นางสาวเอื้อมพร  ผิวผ่อง   นักทรัพยากรบุคคลชำนาญการ

                   8.15 นางวรานี  เนียมสอน   นักวิชาการโสตทัศนศึกษาชำนาญการ

                   8.16 นางรัชนี  งามเจริญ   เจ้าพนักงานเผยแพร่และประชาสัมพันธ์ชำนาญงาน

                   8.17 นางสาวศิริจิตราภร  อ่อนแสงจันทร์   นักจัดการงานทั่วไปชำนาญการ

                   8.18 นายอนันต์  พุ่มแจ่ม   เจ้าพนักงานธุรการชำนาญงาน

                   8.19 นางสาวขนิษฐา  อ่วมอิ่มพืช  เจ้าพนักงานธุรการชำนาญงาน

                   8.20 นายนราชัย  แซ่อึง    นักวิทยาศาสตร์ปฏิบัติการ

                   8.21 นางสาวชลธิชา  มูลเนียม   นักวิเทศสัมพันธ์ปฏิบัติการ

9.สรุปสาระของกิจกรรม

          9.1 ผู้อำนวยการสำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติแจ้งฝ่ายผู้แทนญี่ปุ่นให้ทราบว่ารายการโบราณวัตถุรวมทั้งสิ้น 100 รายการ ที่ประเทศญี่ปุ่นประสงค์ขอยืมจัดแสดงนิทรรศการพิเศษในปี  พ.ศ.2560 นั้น กรมศิลปากรอนุมัติให้ยืมและประเมินราคา จำนวน 97 รายการเรียบร้อยแล้ว   ทั้งนี้  มีโบราณวัตถุ 3 รายการ ประกอบด้วย พระสุวรรณมาลา ศิลปะอยุธยา พุทธศตวรรษที่ 20, พระแสงขรรค์ทองคำ ศิลปะอยุธยา พุทธศตวรรษที่ 20 เก็บรักษาที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยา และใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติตอนพระพุทธเจ้าเสด็จกลับกรุงกบิลพัสดุ์ ศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ 14 เก็บรักษาที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ขอนแก่น ซึ่งกรมศิลปากรพิจารณาแล้วเห็นว่าโบราณวัตถุทั้ง 3 รายการ มีสภาพชำรุดมากอาจเกิดปัญหาขณะทำการเคลื่อนย้าย จึงไม่อนุมัติให้ยืมโบราณวัตถุทั้ง 3 รายการดังกล่าว โดยให้คัดเลือกใบเสมาชิ้นอื่นของพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ขอนแก่นทดแทน ซึ่งขณะนี้ยังไม่ผ่านการประชุมประเมินราคา  แต่จะเร่งดำเนินการและจะแจ้งให้ทางฝ่ายญี่ปุ่นทราบต่อไป ส่วนโบราณวัตถุรูปพระโพธิสัตว์หรือเทวดาดินเผา ศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ 12 – 13 เก็บรักษาที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ขณะนี้อยู่ในขั้นตอนของการตรวจสภาพโดยนักวิทยาศาสตร์เพื่อการอนุรักษ์ของกรมศิลปากร จากนั้นจะพิจารณาความเป็นไปได้ในการให้ยืมโบราณวัตถุดังกล่าวอีกครั้งหนึ่ง   และจะรีบแจ้งให้ทราบในโอกาสแรกต่อไป ทั้งนี้ได้สอบถามความประสงค์ฝ่ายญี่ปุ่นว่าจะคัดเลือกโบราณวัตถุรายการอื่นทดแทนหรือไม่ อนึ่ง โบราณวัตถุอีก 2 รายการ ได้แก่ สมุดภาพไตรภูมิฉบับกรุงศรีอยุธยา และสมุดภาพจำลองกระบวนพยุหยาตราสถลมารคซึ่งอยู่ในความครอบครองของสำนักหอสมุดแห่งชาตินั้น หากทางญี่ปุ่นยืนยันว่าโบราณวัตถุ 2 รายการดังกล่าวมีความจำเป็นต่อการจัดแสดงนิทรรศการพิเศษครั้งนี้ ทางสำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติจะประสานกับสำนักหอสมุดแห่งชาติต่อไป โดยฝ่ายไทยชี้แจงว่าโบราณวัตถุทั้งหมดที่กรมศิลปากรอนุมัติให้ยืมจัดแสดงครั้งนี้ บางรายการมีเพียงชิ้นเดียวเท่านั้น บางรายการมีคุณค่าสูง มีเอกลักษณ์เฉพาะตัว บางรายการเป็นเครื่องใช้สอยส่วนพระองค์ของพระมหากษัตริย์ บางรายการไม่เคยให้ยืมจัดแสดงที่ใดมาก่อน การประเมินราคาจึงกระทำอย่างระมัดระวัง ราคาประเมินมูลค่าโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุอาจสูงมาก ฝ่ายประเทศญี่ปุ่นแจ้งให้ผู้แทนไทยทราบว่า เมื่อขอยืมโบราณวัตถุจากรัฐบาลประเทศใดก็ตาม จะมีการรับประกันอย่างดีที่สุด ขั้นต่ำ คือ 5,000 ล้านเยน สูงสุด คือ 100,000 ล้านเยน ขอให้ฝ่ายไทยวางใจได้ว่า ราคาประเมินที่ฝ่ายไทยแจ้งให้ทราบอยู่ในวงเงินประมาณ 6,000 ล้านเยน อยู่ในงบประมาณที่ฝ่ายญี่ปุ่นรับประกันได้อย่างแน่นอน

          9.2 ทางฝ่ายผู้แทนญี่ปุ่นแจ้งให้ทราบว่า กำหนดการระยะเวลาจัดนิทรรศการพิเศษในประเทศญี่ปุ่นจะเริ่มตั้งแต่เดือนเมษายน – มิถุนายน พ.ศ. 2560 ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ คิวชู และระหว่างเดือนกรกฎาคม – สิงหาคม พ.ศ. 2560 ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ โตเกียว มีแผนดำเนินงานร่วมกันระหว่างภัณฑารักษ์ของทั้งสองประเทศ โดยเริ่มตั้งแต่เคลื่อนย้ายโบราณวัตถุออกจากประเทศไทยภายในเดือนมีนาคมจนกระทั่งส่งคืนกลับประเทศไทยช่วงต้นเดือนกันยายน พ.ศ. 2560 รวมทั้งสิ้น 6 เดือน โดยใช้บริษัทนิปปอน เอ็กซ์เพรส ซึ่งมีความชำนาญเชี่ยวชาญการบรรจุหีบห่อและเคลื่อนย้ายโบราณวัตถุ ซึ่งฝ่ายผู้แทนญี่ปุ่นประสงค์จะขอยืมโบราณวัตถุประเภทผ้าไหมและใบเสมาเพิ่มเติม จะทำหนังสือขออนุมัติรายการมาโดยเร็ว พร้อมเน้นย้ำขอให้ฝ่ายไทยเร่งดำเนินการ เนื่องจากทราบว่าขั้นตอนการพิจารณาประเมินราคาของฝ่ายไทยใช้ระยะเวลาพอสมควร

          9.3 ผู้แทนจากกรมศิลปากรสอบถามขั้นตอนและความเป็นไปได้ที่กรมศิลปากรมีความประสงค์จะขอยืมโบราณวัตถุที่อยู่ในความครอบครองของวัดและพิพิธภัณฑ์เอกชนในประเทศญี่ปุ่น ได้รับคำตอบว่ามีขั้นตอนยุ่งยาก ใช้ระยะเวลานาน ขอให้ฝ่ายไทยเตรียมรายการโบราณวัตถุที่สนใจและเกี่ยวข้องกับบทจัดแสดงนิทรรศการพิเศษที่จะจัดขึ้น ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร เช่นกัน ฝ่ายญี่ปุ่นจะประสานและดำเนินการเสนอขอยืมโบราณวัตถุของวัดและพิพิธภัณฑ์เอกชนต่อไป ทั้งนี้ฝ่ายผู้แทนจากกรมศิลปากรเสนอในที่ประชุมว่า พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ได้ปรับปรุงพระที่นั่งศิวโมกขพิมานเพื่อจัดแสดงโบราณวัตถุชิ้นเยี่ยมของชาติ มีความเหมาะสมจะจัดแสดงนิทรรศการพิเศษที่มีความสำคัญและยิ่งใหญ่เป็นพิเศษ โดยนิทรรศการความสัมพันธ์ระหว่างสองประเทศ ไทย-ญี่ปุ่น จะเป็นนิทรรศการ แรกที่จัดขึ้น ณ พระที่นั่งศิวโมกขพิมาน บทจัดแสดงในนิทรรศการครั้งนี้เน้นให้เห็นพัฒนาการทางศิลปวัฒนธรรมของประเทศญี่ปุ่น โบราณวัตถุแต่ละชิ้นจะเล่าเรื่องราวความเป็นมาแต่ละยุคสมัยได้ดี โดยจะจัดแสดงควบคู่กับโบราณวัตถุที่จัดแสดงอยู่ในพระที่นั่งศิวโมกขพิมานไปพร้อมกัน เป็นการเปรียบเทียบช่วงเวลาระหว่างยุคสมัยศิลปวัฒนธรรมของไทยกับญี่ปุ่นซึ่งมีความเชื่อในพระพุทธศาสนาร่วมกัน

          9.4 ฝ่ายญี่ปุ่นเสนอหัวข้อบทจัดแสดงนิทรรศการพิเศษที่จะจัดขึ้น ณ พระที่นั่งศิวโมกขพิมานว่า คัดเลือกโบราณวัตถุจำนวน 50 รายการ ซึ่งสัมพันธ์กับประวัติศาสตร์ ศิลปะและวัฒนธรรมของญี่ปุ่น ตัวอย่างเช่น เครื่องมือเครื่องใช้ที่ได้จากการขุดค้นทางโบราณคดี  จิตรกรรม  ประติมากรรม  งานประณีตศิลป์และเอกสารโบราณ ตั้งแต่ยุคโจมอน (Jomon Period) จนถึงยุคเอโดะ (Edo Period) จุดเด่นในนิทรรศการครั้งนี้ คือ เครื่องมือเครื่องใช้สมัยก่อนประวัติศาสตร์ และงานศิลปะที่สะท้อนวัฒนธรรมญี่ปุ่นที่โดดเด่นเป็นพิเศษและสามารถทำความเข้าใจศิลปวัฒนธรรมญี่ปุ่นได้อย่างลึกซึ้ง  เป็นการแลกเปลี่ยนความรู้เกี่ยวกับความเป็นมาอันยาวนานของประเทศญี่ปุ่นได้ดี ประกอบด้วยบทจัดแสดง 5 หัวข้อ ดังนี้

          บทที่ 1 อรุณรุ่งแห่งศิลปะญี่ปุ่น (The dawn of Japanese art) วัตถุจัดแสดงที่สำคัญ คือ เครื่องปั้นดินเผา รูปปั้นดินเผาโดกูและฮานิวะ ภาชนะสำริด แสดงให้เห็นวัฒนธรรมการเพาะปลูก ตลอดจนพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับความอุดมสมบูรณ์

          บทที่ 2 พุทธศิลปะ (Buddhist art) ศาสนาพุทธเริ่มเข้ามาในดินแดนประเทศญี่ปุ่นราวกลางคริสต์ศตวรรษที่ 6 ไม่เน้นยุคใดยุคหนึ่ง แต่จะแสดงให้เห็นพัฒนาการและความเปลี่ยนการนับถือพระพุทธศาสนาในประเทศญี่ปุ่นซึ่งมีทั้งพุทธแบบมหายาน ต่อมาภายหลังรับอิทธิพลจากจีนมีการนับถือพระพุทธศาสนาแบบตันตระ มีโบราณวัตถุชิ้นเยี่ยมจัดแสดง เช่น รูปเคารพ Fudo Myouo สมัย       เฮอัน (Heian Period) คริสต์ศตวรรษที่ 11 

          บทที่ 3 การปกครองโดยสภาขุนนางและซามูไร (Court aristocracy and Samurai) แนะนำให้ผู้ชมได้รู้จักศิลปะญี่ปุ่นที่ได้รับอิทธิพลมาจากชนชั้นสูงและกลุ่มซามูไรซึ่งมีอำนาจมากในช่วงเวลานั้น งานศิลปะในยุคนี้จะมีพลังน่าเกรงขาม มีโบราณวัตถุประเภท ชุดเกราะซามูไร ดาบซามูไร

          บทที่ 4 วิถีเซนและพิธีชงชา (Zen and Tea Ceremony) วิถีเซนมีอิทธิพลต่อคนญี่ปุ่นตั้งแต่สมัยคามาคูระ (Kamakura Period)  พิธีชงชามีพื้นฐานมาจากวิธการคิดแบบเซนและเป็นประเพณีวัฒนธรรมที่สำคัญอย่างยิ่งของชาวญี่ปุ่น

          บทที่ 5 วัฒนธรรมเอโดะอันรุ่งเรืองเจิดจรัสา (The multifaceted Edo culture) ตลอดช่วงระยะเวลาของสมัยเอโดะ กลุ่มคนในสังคมเมืองที่เรียกว่า โชนิน (Chonin) กลายมาเป็นกระดูกสันหลังของวัฒนธรรมญี่ปุ่น กลุ่มคนเมืองพัฒนาไปสู่สังคมหรูหราฟุ้งเฟ้อและนำไปสู่วัฒนธรรมวิถีชีวิตแบบเอกัตถบุคคล วัตถุชิ้นสำคัญ เช่น ชุดกิโมโน ภาพจิตรกรรมโบราณ

          ผู้แทนญี่ปุ่นเสนอว่าโบราณวัตถุทั้ง 50 รายการที่คัดเลือกมามีความสำคัญและเป็นชิ้นเยี่ยมของชาติหลายรายการ มีความเห็นว่าจำนวนไม่น้อยเกินไป น่าจะเหมาะสมกับขนาดพื้นที่จัดแสดง เพราะบางรายการโบราณวัตถุมีขนาดใหญ่มาก ต้องใช้พื้นที่จัดแสดงมาก อีกทั้งบรรยากาศการจัดแสดงของประเทศญี่ปุ่นเน้นพื้นที่เปิดกว้างโล่ง ชูวัตถุแต่ละชิ้นให้โดดเด่น โบราณวัตถุน้อยชิ้นจะไม่ข่มกันเอง แต่ยังไม่อาจยืนยันได้ในขณะนี้ว่าจะให้ยืมโบราณวัตถุทั้ง 50 รายการนี้ทั้งหมดหรือไม่ อาจจะคัดเลือกเพิ่มจากพิพิธภัณฑ์เอกชนหรือวัดเพิ่มเติม ขอให้มีการประชุมคณะทำงานของพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ คิวชูและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ โตเกียวก่อน

          นิทรรศการครั้งนี้เป็นนิทรรศการพิเศษที่ร่วมมือกันระหว่างกระทรวงวัฒนธรรม พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ โตเกียว พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ คิวชู ประเทศญี่ปุ่น กับกรมศิลปากรภายใต้กระทรวงวัฒนธรรมของไทย กำหนดระยะเวลาจัดแสดงนิทรรศการตั้งแต่ช่วงกลางเดือนธันวาคม พ.ศ. 2560 ถึง กลางเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2561

          ในการประชุมหารือครั้งนี้ ฝ่ายผู้แทนญี่ปุ่นมีความกังวลเป็นพิเศษเกี่ยวกับการควบคุมอุณหภูมิในตู้จัดแสดง ซึ่งอาจมีผลกระทบต่อโบราณวัตถุที่มีความบอบบาง ละเอียดอ่อน เช่น ภาพจิตรกรรม ผ้า กระดาษ และโลหะ ผู้แทนจากกรมศิลปากรยืนยันว่าโบราณวัตถุของประเทศญี่ปุ่นที่ขอยืมมาจัดแสดงนิทรรศการพิเศษครั้งนี้จะได้รับการดูแลอย่างดีตามมาตรฐานสากล โดยนักวิทยาศาสตร์เพื่อการอนุรักษ์ ทั้งการใช้หลอดไฟ เครื่องควบคุมความชื้นในตู้จัดแสดง ระบบป้องกันอัคคีภัย โดยขอความอนุเคราะห์ภัณฑารักษ์ของญี่ปุ่นเป็นผู้ให้คำแนะนำ ควบคุมการติดตั้งจัดแสดงให้เป็นไปตามมาตรฐานเดียวกับของประเทศญี่ปุ่น ซึ่งผู้แทนฝ่ายญี่ปุ่นยินดีส่งนักอนุรักษ์และภัณฑารักษ์มาช่วยเหลือแลกเปลี่ยนความรู้อย่างใกล้ชิด

          9.5 ผู้แทนจากกรมศิลปากรสอบถามความชัดเจนเกี่ยวกับงบประมาณในการบรรจุหีบห่อ ค่าประกันภัย และค่าขนส่งออกจากประเทศญี่ปุ่น ฝ่ายญี่ปุ่นจะเป็นผู้รับผิดชอบค่าใช้จ่ายส่วนนี้ ฝ่ายประเทศไทย  จะรับผิดชอบค่าใช้จ่ายภายในประเทศ ได้รับการยืนยันจากผู้แทนญี่ปุ่น ทั้งนี้จะมีการประชุมเจรจารายละเอียดความคืบหน้าเพิ่มเติมครั้งต่อไปในเดือนมกราคม พ.ศ. 2559 ระหว่างการเดินทางมาเยือนประเทศไทยอีกครั้ง

10. ข้อเสนอแนะจากการจัดกิจกรรม

          การเดินทางมาประชุมและคัดเลือกโบราณวัตถุเพื่อเตรียมการจัดแสดงนิทรรศการพิเศษครั้งนี้ ประสบผลสำเร็จและได้รับความรู้จากการทัศนศึกษาทั้งเบื้องหน้าและเบื้องหลังการจัดแสดงภายในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติของประเทศญี่ปุ่นที่มีระบบวิธีการบริหารจัดการระดับมาตรฐานสากล ควรส่งเสริมและสนับสนุนให้มีการศึกษาแลกเปลี่ยนความรู้ระหว่างสองประเทศในโอกาสต่อไป