ขนมปังขิง (Gingerbread) เป็นชื่อของลวดลายไม้ฉลุที่เจาะทะลุปรุโปร่ง มีลวดลายโค้งงอพลิ้วไหว ขดขมวดเกาะเกี่ยวเชื่อมต่อกัน นำมาตกแต่งเป็นส่วนประกอบต่างๆ ของสถาปัตยกรรม โดยลวดลายแบบขนมปังขิงนี้เป็นที่นิยมมากทั่วยุโรปในยุควิคตอเรีย และสยามรับเอาอิทธิพลของศิลปกรรมนี้มาจากชาวตะวันตกที่เข้ามาอาศัยและติดต่อค้าขายในช่วงรัชกาลที่ 5 – 6 ซึ่งได้รับความนิยมแพร่หลายเป็นอย่างมาก สามารถพบเห็นลายฉลุนี้ได้ในวังเจ้านาย ศาสนสถาน บ้านพักข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ บ้านคหบดีผู้มีฐานะ และอาคารตึกแถวริมถนนสายสำคัญในอดีต

ตำแหน่งของอาคารที่นิยมประดับตกแต่งด้วยลายฉลุไม้แบบขนมปังขิง เช่น บริเวณหน้าจั่วและมุข เชิงชาย คอสอง ฝาผนัง หน้าต่าง ประตู ประตูเตี้ย ลูกกรง ระเบียง ช่องระบายอากาศ ค้ำยันชายคา เป็นต้น ด้วยเป็นลายที่ฉลุทะลุปรุโปร่ง จึงเป็นจุดเด่น สามารถมองเห็นลวดลายได้ชัดเจนจากระยะไกล ทำให้สถาปัตยกรรมที่ตกแต่งด้วยลายขนมปังขิงมีความอ่อนหวาน นุ่มนวล สวยงาม ชวนมอง เปรียบเสมือนเครื่องแต่งกายสตรีที่ตกแต่งด้วยผ้าลูกไม้ที่เป็นที่นิยมกันมากในยุคสมัยของสมเด็จพระราชินีวิคตอเรียแห่งสหราชอาณาจักร

ลักษณะของลวดลายแบบขนมปังขิง

ลักษณะของลวดลายแบบขนมปังขิงมีหลายรูปแบบ เช่น เป็นลวดลายที่มีลักษณะเป็นแนวตั้ง ลายในแนวนอน ลายในกรอบวงโค้ง และอาจมีลายในรูปสามเหลี่ยมหรือสี่เหลี่ยมที่นำมาติดตั้งเป็นค้ำยันชายคา การเกิดลวดลายมีทั้งลักษณะของลวดลายที่เกิดจากพื้นไม้ ซึ่งนิยมออกแบบลวดลายในแนวนอน เส้นสายของลวดลายมักจะสัมพันธ์เชื่อมโยงต่อเนื่องกันไป ขณะเดียวกันลวดลายที่เกิดจากพื้นไม้ก็สามารถทำในแนวตั้ง และในรูปแบบอื่นๆ ได้เช่นกัน

         อีกลักษณะคือลวดลายที่เกิดจากช่องว่าง หรือช่องฉลุ ซึ่งส่วนใหญ่เป็นลายในแนวตั้งของแผ่นไม้ ซึ่งการฉลุนี้มีการฉลุเป็นช่องปิดในรูปแบบต่างๆ และการฉลุเป็นช่องเปิดที่ต้องนำไม้แผ่นอื่นที่มีลวดลายและแบบเปิดที่สัมพันธ์นำมาประกอบเข้าด้วยกัน จึงจะได้รูปแบบลวดลายที่สมบูรณ์และต่อเนื่องกันไป ซึ่งลวดลายแบบขนมปังขิงในลักษณะเช่นนี้ มีทั้งแบบอย่างที่เป็นไม้ 1 แผ่น ช่องฉลุซ้าย – ขวาเหมือนกัน นำมาเรียงต่อกันไป หรือแบบที่ซ้ายขวาสลับข้างกัน และนำมาเรียงสลับกัน (กล่าวคือมี 2 แบบลาย) และอีกลักษณะหนึ่ง คือ แบบลายในช่องปิด เป็นลวดลายจบในแผ่น แต่นำมาเรียงต่อกัน

รูปแบบของลวดลายขนมปังขิง

อาคารที่ตกแต่งด้วยลวดลายขนมปังขิงในจังหวัดจันทบุรี

         ภรดี พันธุภากร และเสกสรรค์ ตันยาภิรมย์ คณะศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยบูรพา ได้ศึกษารวบรวมลวดลายไม้ฉลุแบบขนมปังขิง สกุลช่างจันทบุรี โดยทำการสำรวจอาคารสถาปัตยกรรมที่มีการตกแต่งด้วยลวดลายแบบขนมปังขิงในจังหวัดจันทบุรี จำนวน 62 หลัง พบว่ามีลวดลายไม้ฉลุ จำนวน 125 แบบลาย และปรากฏอาคารส่วนใหญ่อยู่ในย่านท่าหลวง ซึ่งเป็นย่านธุรกิจการค้าเก่า และศูนย์กลางในเขตอำเภอเมือง พื้นที่ตำบลพลิ้ว อำเภอแหลมสิงห์ อำเภอท่าใหม่ และอำเภอขลุง

กลุ่มรูปแบบอาคารมีทั้งสถานที่ราชการ เรือนเดี่ยวพักอาศัย เรือนแถวร้านค้า และกุฏิของพระภิกษุสงฆ์ อาคารดังกล่าวได้รับอิทธิพลตะวันตกที่แพร่เข้ามาในจันทบุรีระยะเวลาเดียวกับที่แพร่หลายในพระนคร โดยส่วนใหญ่ไม่ปรากฏข้อมูลเกี่ยวกับช่าง ทราบเพียงส่วนใหญ่เป็นช่างในท้องถิ่น ช่างจีน และช่างญวณ และบางส่วนเป็นการสั่งซื้อไม้ฉลุลายจากพระนคร

นอกจากข้อมูลองค์ความรู้ที่ได้นำเสนอมาแล้วนั้น เรื่องราวของลวดลายไม้ฉลุแบบขนมปังขิง ยังมีรายละเอียดอีกหลากหลายมิติที่น่าสนใจ ผู้อ่านสามารถค้นคว้าและอ่านเพิ่มเติมได้ที่หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี หรืออ่านในระบบออนไลน์โดยการสแกน QR Code

เรียบเรียงโดย   นางสาวปริศนา ตุ้มชัยพร บรรณารักษ์ชำนาญการ

                    หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี  สำนักศิลปากรที่ 5 ปราจีนบุรี กรมศิลปากร

แหล่งข้อมูลเอกสารอ้างอิง

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม.  ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ตลาดเก่าริมน้ำจันทบูร จังหวัดจันทบุรี.  กรุงเทพฯ: กรมส่งเสริมวัฒนธรรม, 2560.

ภรดี พันธุภากร และเสกสรรค์ ตันยาภิรมย์.  การศึกษารวบรวมลวดลายไม้ฉลุแบบขนมปังขิงสกุลช่างจันทบุรี.  ชลบุรี: คณะศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยบูรพา, 2547.

ภูชัย กวมทรัพย์.  ลายไม้ฉลุแบบขนมปังขิง: สุนทรียภาพแห่งกรุงรัตนโกสินทร์.  กรุงเทพฯ: กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2560.