เนื่องในวันอังคารที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๘ นี้ เป็นวันคล้ายวันครบรอบ ๑๐๐ ปี สถาปนาสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๗

หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี ขอนำเสนอเรื่องราวของการสถาปนาสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี ซึ่งนับเป็นการเฉลิมพระยศสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินีครั้งแรกในสมัยรัตนโกสินทร์

 
อภิเษกสมรส

        สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ กรมขุนศุโขทัยธรรมราชา ทรงอภิเษกสมรสกับหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระธิดาในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ พระอนุชาในสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ และหม่อมเจ้าหญิงอาภาพรรณี โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้จัดพิธีอภิเษกสมรส ณ พระที่นั่งวโรภาสพิมาน พระราชวังบางประอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เมื่อวันที่ ๒๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๑ ในขณะที่พระองค์ทรงมีพระชนมายุ ๒๕ พรรษา และหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี มีพระชันษา ๑๔ ปี ภายหลังจากพิธีอภิเษกสมรสแล้ว ได้เสด็จฯ มาประทับที่วังศุโขทัย ถนนสามเสน  

การสถาปนา “สมเด็จพระบรมราชินี” ครั้งแรกในสยาม

        ต่อมาสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ กรมขุนศุโขทัยธรรมราชา เสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติ เป็นพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

รัชกาลที่ ๗ แห่งพระบรมราชจักรีวงศ์ ทรงรับพระบรมราชภิเษกเมื่อวันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๖๘ และได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระชายา ขึ้นเป็น “สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี” และสถาปนาพระอิสริยยศเป็นพระอัครมเหสีโดยสมบูรณ์ตามพระราชกำหนดกฎหมายและ

พระราชประเพณีในพระราชวโรกาสอันเป็นมงคลยิ่งนั้นด้วย นับเป็นครั้งแรกในสมัยรัตนโกสินทร์ที่มีการเฉลิมพระยศสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินี

        การสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินี เป็นธรรมเนียมใหม่ที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ โดยให้ทอดพระราชอาสน์สำหรับหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระชายา ไว้เบื้องซ้ายพระราชบัลลังก์ เพื่อประทับเป็นต่างหากจากพระราชวงศ์ทั้งหลาย และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ (พระยศขณะนั้น) เสนาบดีกระทรวงมุรธาธร ทรงอ่านประกาศพระบรมราชโองการสถาปนา หม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระชายา ขึ้นเป็นสมเด็จพระบรมราชินี ดังความตอนหนึ่งในประกาศนั้นว่า

 
        เมื่อจบประกาศพระบรมราชโองการสถาปนาจบแล้วนั้น หม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระชายา เสด็จพระราชอาสน์ไปเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท พระบาทสมเด็จ

พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานน้ำพระมหาสังข์ทักษิณาวัตรแล้วทรงเจิมที่พระนลาฏ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์มหาจักรีบรมราชวงศ์กับเครื่องอิสริยาภรณ์

นพรัตนราชวราภรณ์อันเป็นโบราณมงคล อีกทั้งเครื่องราชูปโภคสำหรับตำแหน่งพระอัครมเหสีด้วย
        นอกจากพระราชพิธีการสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินี ที่มีการปรับรูปแบบให้เหมาะสมแก่กาลสมัยเพื่อเน้นบทบาทสำคัญในฐานะองค์อัครมเหสีแล้ว ยังมีการพระราชพิธีที่ปรับเปลี่ยนตามพระราชประสงค์ของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ ได้แก่ พระราชพิธีเฉลิมพระราชมณเฑียร ทรงเสด็จพระราชดำเนินเข้าประทับคู่กันในพระราชสถานะ “พระราชาและพระราชินี” อันเป็นแนวคิดการครองคู่แบบสากล มิใช่การเฉลิมพระราชมณเฑียรของพระมหากษัตริย์เพียงพระองค์เดียวเช่นในสมัยอดีต และอีกประการหนึ่งคือการเสด็จออกมหาสมาคมคู่กัน ณ มุขเด็จ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทเพื่อให้ราษฎรเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทถวายชัยมงคลอนุโลมตามราชประเพณีที่ปฏิบัติอยู่เป็นประจำในราชสำนักของประเทศในทวีปยุโรป เป็นโอกาสที่ราษฎรจะได้ชมพระบารมีองค์พระมหากษัตริย์และสมเด็จพระบรมราชินีพร้อมกัน ซึ่งกลายมาเป็นราชประเพณีที่ปฏิบัติสืบมาในรัชกาลปัจจุบัน

        สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ทรงเป็นพระบรมราชินีร่วมทุกข์ร่วมสุขของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทั้งสองพระองค์ทรงปฏิบัติ

พระราชกรณียกิจต่างๆ ตามวิถีของพระมหากษัตริย์แบบสากลเช่นเดียวกับนานาอารยประเทศ ทรงเสด็จพระราชดำเนินและประทับเคียงข้างกันในทุกที่ ซึ่งพระบาทสมเด็จ

พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงยกย่องสมเด็จพระบรมราชินีไว้ในพระราชสถานะ “เอกอัครมเหสี” อย่างแท้จริง

เรียบเรียงโดย     นางสาวปริศนา ตุ้มชัยพร บรรณารักษ์ชำนาญการ

                      หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี  สำนักศิลปากรที่ ๕ ปราจีนบุรี กรมศิลปากร

แหล่งข้อมูลเอกสารอ้างอิง

๑๒๐ ปี ผ่านฟ้า ประชาธิปก.  นนทบุรี: สำนักบรรณสารสนเทศ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, ๒๕๕๖.

คณะกรรมการจัดทำหนังสือเพื่อเทิดพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี.  ประมวลพระฉายาลักษณ์ พระราชประวัติ และภาพพระราชกรณียกิจ สมเด็จพระนางเจ้า
     รำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ ๗ กับสวนบ้านแก้ว.  จันทบุรี: วิทยาลัยรำไพพรรณี, ๒๕๓๕.

ดวงรัตน์ ดีขั้ว.  สถาปนา “สมเด็จพระบรมราชินี” ครั้งแรกในสยาม.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๐ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๘, จาก: https://library.stou.ac.th/2024/02/rambhai-

     barni-queen-of-siam

พฤทธิสาณ ชุมพล, ม.ร.ว.  รายงานวิจัยการสังเคราะห์ประวัติศาสตร์บอกเล่าในสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๗.  กรุงเทพฯ: พิพิธภัณฑ์

     พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สถาบันพระปกเกล้า, ๒๕๕๙.

รัตนราชนารีคู่บารมีพระปกเกล้า.  กรุงเทพฯ: พิพิธภัณฑ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สถาบันพระปกเกล้า, ๒๕๕๐.

สถาบันราชภัฏรำไพพรรณี.  พระมิ่งขวัญรำไพพรรณี.  จันทบุรี: สถาบันราชภัฏรำไพพรรณี, ๒๕๔๓.

สมุดภาพรัชกาลที่ ๗ = H.M. King Prajadhipok : a pictorial biography.  กรุงเทพฯ: มูลนิธิพระบรมราชานุสรณ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จ

     พระนางเจ้ารำไพพรรณี, ๒๕๔๔.

สำนักราชเลขาธิการ.  พระราชประวัติสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ ๗.  กรุงเทพฯ: สำนักราชเลขาธิการ, ๒๕๒๘.