“พระอภัยมณี” เป็นวรรณคดีที่ทรงคุณค่าเรื่องหนึ่งของไทย ผลงานชิ้นเอกของพระสุนทรโวหาร (ภู่) หรือสุนทรภู่ กวีเอกแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงสันนิษฐานว่า สุนทรภู่เริ่มแต่งเรื่องพระอภัยมณีเมื่อครั้งต้องโทษจำคุกในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โดยใช้เวลาใน
การแต่งรวมมากกว่า ๒๐ ปี

ลักษณะการประพันธ์ของนิทานคำกลอนเรื่องนี้อยู่ในรูปแบบของกลอนสุภาพ หรือกลอนแปด เดิมหนังสือกลอน เรื่อง พระอภัยมณีตามฉบับที่ได้พิมพ์มาแต่ก่อน
เป็นหนังสือ ๑๐๔ เล่มสมุดไทย (บางชุดมี ๙๙ เล่มสมุดไทย) หลังจากเล่มที่ ๔๙ สำนวนกลอนมีทั้งของสุนทรภู่และของผู้อื่นสลับซับซ้อนปะปนกัน ไม่เป็นสาระทางวรรณคดี
ด้วยเหตุนี้หอพระสมุดสำหรับพระนครจึงได้เลือกชำระถึงตอนที่พระอภัยมณีออกบวช ตามเจตนาของสุนทรภู่ที่ต้องการให้เรื่องจบแต่เพียงเท่านั้น รวมเป็นหนังสือ ๒๕,๐๙๘
คำกลอน แบ่งเรื่องออกได้เป็น ๖๔ ตอน

เนื่องในโอกาสวันสุนทรภู่ ซึ่งตรงกับวันที่ ๒๖ มิถุนายน ของทุกปี เพื่อเป็นการรำลึกถึง “สุนทรภู่” ผู้สร้างสรรค์ผลงานด้านวรรณคดีไทยอันทรงคุณค่า จนได้รับ
การยกย่องจากยูเนสโก (UNESCO) ให้เป็น “บุคคลสำคัญของโลกด้านวรรณกรรม” หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี ขอนำเสนอ ๕ เรื่องน่ารู้จากเรื่อง พระอภัยมณี วรรณคดีเรื่องเอกของสุนทรภู่ ดังนี้

        ๑. “พระอภัยมณี” ได้รับการยกย่องจากวรรณคดีสโมสรในรัชกาลที่ ๖ ว่าเป็นยอดของวรรณคดีประเภทนิทานคำกลอน เป็น “จินตนิยาย” ที่แสดงให้เห็นถึงจินตนาการที่กว้างไกลอันล้ำยุค เกินสมัยยิ่งของสุนทรภู่ มีความดีเด่นด้านการใช้ถ้อยคำ โดยภาษาที่ใช้มีความเรียบง่ายตามแบบฉบับของสุนทรภู่ มีสัมผัสในที่ไพเราะงดงาม
การผูกเรื่องได้อย่างสนุกสนานเพลิดเพลิน มีจินตนาการสูง และตัวละครที่แปลกใหม่ เต็มไปด้วยการผจญภัยและเหตุการณ์เหนือธรรมชาติ ชวนให้น่าติดตาม 

๒.  “พระอภัยมณี” ต้นแบบวรรณคดีแนวแฟนตาซีของไทย สุนทรภู่ได้รับแรงบันดาลใจมากมายจากวรรณคดีโบราณทั้งของไทยและของต่างประเทศ โดยวรรณคดีที่สุนทรภู่อาศัยเค้ามานั้น มีทั้งวรรณคดีจีน ชวา ไทย แขก และเนื้อเรื่องส่วนใหญ่แตกต่างจากวรรณคดีไทยแนวจักรๆ วงศ์ๆ ทั่วไป เค้าโครงเรื่องได้มาจากวรรณคดีต่างๆ ของไทยและวรรณคดีต่างประเทศหลายเรื่อง เช่น เรื่องอาหรับราตรี และเรื่องไซ่ฮั่น รวมถึงเค้าเรื่องจากเหตุการณ์ในประวัติศาสตร์ เหตุการณ์ในชีวิตของสุนทรภู่ และจินตนาการที่
ผสมผสานผูกร้อยเข้าด้วยกัน ทำให้พระอภัยมณีมีความแปลกใหม่ล้ำยุคสมัย แตกต่างจากขนบของวรรณคดีแบบเดิม ซึ่งตัวละครและฉากมีทั้งนางเงือก ยักษ์ พระราชา นางงาม ผีสาง ทะเล ปราสาท การเดินทางผจญภัยรอบโลก และเหตุการณ์เหนือธรรมชาติต่างๆ เรียกได้ว่ามีครบทุกอรรถรสในเรื่องเดียว

๓.  “พระอภัยมณี” พระเอกศิลปินในวรรณคดีที่ใช้ปี่แทนอาวุธ โดยวิชาปี่ของพระอภัยมณีนั้นเปรียบเสมือนเป็นอาวุธประจำกายที่สามารถใช้ได้อย่างหลากหลาย ทั้งกล่อมให้หลับและสะกดผู้คนให้เคลิบเคลิ้ม ใช้ปลุกความเศร้าหรือความสุขในใจ ใช้ในการป้องกันตัวโดยทำให้ศัตรูหมดแรงหรือหลับไป รวมถึงใช้สังหารนางผีเสื้อสมุทร ด้วยวิชาเป่าปี่นั้นเป็นเหมือนดังอาวุธร้าย ดังนั้น แต่ละครั้งที่เป่าปี่ พระอภัยมณีจึงไม่ได้เป่าอย่างพร่ำเพรื่อหรือเพื่อความบันเทิง แต่ล้วนมีจุดมุ่งหมายเฉพาะในการใช้

         ๔. “พระอภัยมณี” วรรณคดีที่ไม่ได้มีดีแต่เรื่องรัก แต่ยังสะท้อนแนวคิดเรื่องคติธรรมในการดำเนินชีวิตได้อย่างลึกซึ้ง เช่น การสอนเรื่องคบคน การรักอย่างมีสติ
การรู้จักปล่อยวาง การใช้สติปัญญาในการแก้ปัญหา ความกตัญญูและความรักในครอบครัว โทษและผลของกิเลสและความลุ่มหลง เป็นต้น นอกจากนี้ยังแสดงให้เห็นถึงขนบธรรมเนียม ความสัมพันธ์ในครอบครัว สถานะของหญิงชาย และบทบาทของชนชั้นในสังคมไทยสมัยก่อนได้อย่างชัดเจน สอดแทรกเรื่องของการเมืองในหลายแง่มุม เช่น การเมืองแบบราชสำนักและอำนาจรัฐ การเจรจาทางการทูต การเมืองแบบคุณธรรมธิปไตย อีกทั้งยังแทรกเกร็ดความรู้ทางวิทยาศาสตร์ เช่น การสืบทอดลักษณะทางพันธุกรรม ดังที่ปรากฏในตัวละครสินสมุทร ซึ่งเป็นลูกของพระอภัยมณีกับนางผีเสื้อสมุทร เป็นต้น

๕.  “พระอภัยมณี” วรรณคดีที่สะท้อนแนวคิดเรื่องความเท่าเทียมทางเพศ สุนทรภู่ได้สะท้อนแนวคิดนี้อย่างแยบคาย โดยเฉพาะการยกย่องเพศหญิงให้มีบทบาทสำคัญเคียงข้างเพศชายอย่างเสมอภาค ผ่านบทบาทของตัวละครหญิงที่ทรงพลัง เช่น นางละเวง ที่มีสถานภาพเป็นกษัตริย์หญิงปกครองเมืองลงกา แสดงให้เห็นถึงความสามารถและสติปัญญาของผู้หญิงที่มีบทบาทในการเป็นผู้นำของชาติ นางวาลี เป็นผู้มีสติปัญญาดีและมีวาทศิลป์เป็นเลิศ มีความรอบรู้เรื่องยุทธวิธีและตำราพิชัยสงคราม นางเงือก เป็นผู้ช่วยชีวิตพระอภัยมณีจากผีเสื้อสมุทร แสดงให้เห็นถึงบทบาทของผู้หญิงที่สามารถช่วยเหลือผู้ชายได้เช่นกัน มิใช่แค่รอความช่วยเหลือจากผู้ชายเพียงฝ่ายเดียว

นอกจากเรื่องของความเท่าเทียมทางเพศแล้ว จากเนื้อเรื่องยังปรากฏให้เห็นถึงแนวคิดเรื่องการเปิดรับความหลากหลายที่ก้าวข้ามพรมแดนทางสังคมผ่านบทบาทของ
ตัวละครต่างชนชั้น ทั้งผีเสื้อสมุทร (ยักษ์) ที่มีความรักเหมือนมนุษย์ นางเงือก (สัตว์วิเศษ) ที่ช่วยเหลือมนุษย์ และความรักระหว่างพระอภัยมณีและสินสมุทร ที่เกิดจากคนละโลก (มนุษย์และนางเงือก)

เรียบเรียงโดย      นางสาวปริศนา ตุ้มชัยพร บรรณารักษ์ชำนาญการ
                       หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี

    สำนักศิลปากรที่ ๕ ปราจีนบุรี กรมศิลปากร

แหล่งข้อมูลอ้างอิง

โกวิท ตั้งตรงจิตร.  คุยเฟื่องเรื่องพระอภัยมณี.  กรุงเทพฯ: ชมรมเด็ก, ๒๕๔๖.

เปรมเสรี.  พระอภัยมณี.  กรุงเทพฯ: รวมสาส์น (๑๙๗๗) จำกัด, ๒๕๔๗. 

เล่าสู่กันฟัง...เรื่อง “สุนทรภู่ปั้นพระอภัยมณี : พระเอกฉีกแนวคนแรกของไทย”.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๓ มิถุนายน ๒๕๖๘, จาก       
     https://www.culture.go.th/culture_th/ewtnews.php?nid=5036&filename=index

วิเชียร เกษประทุม.  เล่าเรื่องพระอภัยมณี.  กรุงเทพฯ: พัฒนาศึกษา, ๒๕๔๖. 

“สุนทรภู่” จินตกวีผู้ปั้น “พระอภัยมณี”.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๓ มิถุนายน ๒๕๖๘, จาก https://mgronline.com/qol/detail/
     9480000076452

สุนทรโวหาร (ภู่).  พระอภัยมณี.  กรุงเทพฯ: ศิลปาบรรณาคาร, ๒๕๔๔.