วันดำรงราชานุภาพ ตรงกับวันที่ ๑ ธันวาคม ของทุกปี เพื่อเป็นการรำลึกถึงสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ พระบิดาแห่งประวัติศาสตร์ไทยและโบราณคดีไทย

          สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประสูติเมื่อวันที่ ๒๑ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๐๕ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ ๕๗ ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาชุ่ม มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร พระองค์ทรงเป็นกำลังสำคัญในการพัฒนาประเทศให้ได้รับความเจริญก้าวหน้า โดยเฉพาะด้านการศึกษาของไทย การปกครองส่วนท้องถิ่นสมัยใหม่ ด้านการสาธารณสุข งานราชบัณฑิตยสภาและหอสมุดพระนคร และทรงเป็นผู้วางรากฐานการพัฒนางานพิพิธภัณฑ์สมัยใหม่ของไทยอีกด้วย

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ กับการพัฒนางานหอสมุดแห่งชาติ  
          สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงดำรงตำแหน่งนายกหอพระสมุดสำหรับพระนคร (ปัจจุบันคือหอสมุดแห่งชาติ) ตลอดรัชสมัยรัชกาลที่ ๖ ทรงเอาพระทัยใส่สืบเสาะหาหนังสือโบราณของไทยเกี่ยวกับวรรณคดี พงศาวดาร พระพุทธศาสนา และสรรพตำราต่างๆ มารวบรวมไว้ในหอพระสมุดสำหรับพระนครเป็นอันมาก ทั้งนี้ยังได้ทรงตรวจสอบชำระและจัดพิมพ์ให้แพร่หลายเพื่อประโยชน์แก่การศึกษาของผู้ที่สนใจ หนังสือที่โปรดให้พิมพ์ออกมาในครั้งนั้นเป็นรากฐานในการศึกษาประวัติศาสตร์และวรรณคดีตลอดมาจนถึงปัจจุบัน นอกจากนี้ยังได้รวบรวมตู้ลายทองที่เก็บรักษาไว้ตามวัดกับศิลาจารึกซึ่งมีอยู่ตามสถานที่ต่างๆ มาไว้ให้หอพระสมุดเพื่อรักษาไว้ไม่ให้สูญหายไปอีกด้วย
          สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทรงนิพนธ์หนังสือที่ทรงคุณค่าด้านประวัติศาสตร์ โบราณคดี และวรรณคดีไว้มากกว่า ๑,๐๐๐ เรื่อง พระนิพนธ์ที่ทรงคุณค่าและได้รับการยกย่องให้เป็นหนังสือดี ๑๐๐ เล่ม ที่คนไทยควรอ่าน ได้แก่ สาส์นสมเด็จ และนิทานโบราณคดี นอกจากนี้พระองค์ยังทรงสะสมหนังสือหายากไว้ทั้งภาษาไทยและภาษาต่างประเทศ รวมประมาณ ๗,๐๐๐ เล่ม ซึ่งปัจจุบันเก็บรวบรวมไว้ที่ “หอสมุดดำรงราชานุภาพ” ตั้งอยู่บริเวณวังวรดิศ ถนนหลานหลวง ซึ่งกรมศิลปากรได้จัดตั้งเป็นห้องสมุดเพื่อเป็นอนุสรณ์แด่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ปัจจุบันเป็นห้องสมุดเฉพาะที่อยู่ภายใต้การดูแลของสำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร

          สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเป็นบุคคลไทยพระองค์แรกที่ยูเนสโก (UNESCO) หรือองค์การศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ ประกาศยกย่องให้เป็น บุคคลสำคัญของโลก เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๕ และได้รับการถวายพระนามเป็น “พระบิดาแห่งประวัติศาสตร์และโบราณคดีไทย” โดยในวันที่ ๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๕๕ คณะรัฐมนตรีมีมติกำหนดให้ วันที่ ๑ ธันวาคมของทุกปี ซึ่งเป็นวันคล้ายวันสิ้นพระชนม์ของพระองค์เป็น “วันดำรงราชานุภาพ” เพื่อให้คนรุ่นหลังได้รำลึกถึงพระองค์ ผู้ทรงมีคุณูปการต่อแผ่นดินไทย

เรียบเรียงโดย นางสาวปริศนา ตุ้มชัยพร บรรณารักษ์ชำนาญการ

                  หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี  สำนักศิลปากรที่ ๕ ปราจีนบุรี กรมศิลปากร

แหล่งข้อมูลอ้างอิง

สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ.  จดหมายเหตุบอกเล่า: พระนามสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เมื่อแรกประสูติ. [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๑ พฤศจิกายน
     ๒๕๖๗, จาก: https://www.nat.go.th/คลังความรู้/รายละเอียด/ArticleId/847

ชลิยา ศรีสุกใส.  วันสำคัญ ประเพณี การละเล่นของไทย.  กรุงเทพฯ: พีบีซี, ม.ป.ป.

ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา.  นิทานโบราณคดี.  พิมพ์ครั้งที่ ๒.  กรุงเทพฯ: ไทยควอลิตี้บุ๊คส์ (๒๐๐๖), ๒๕๕๙.

ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา.  นิทานโบราณคดี.  พิมพ์ครั้งที่ ๔.  กรุงเทพฯ: ดอกหญ้า ๒๐๐๐, ๒๕๕๙.

บุญเกียรติ การะเวกพันธุ์ และคณะ. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๑ พฤศจิกายน ๒๕๖๗, จาก:
     http://wiki.kpi.ac.th/index.php?title=สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ_กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

หอสมุดแห่งชาติ.  สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ: พระนิพนธ์.  กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๑๒.