..................................................................................

ชุดกาแฟ

วัสดุ : เงิน

อายุสมัย : พุทธศตวรรษที่ 25

ที่มา : เป็นของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ  ถวายกรมพระจันทบุรีนฤนาถเมื่อครั้งดำรงตำแหน่งเสนาบดี กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ เป็นที่ระลึกเมื่อเลิกบ่อนเบี้ย พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สงขลา รับมอบจากพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร 

..................................................................................

ชุดกาแฟ วัสดุเงิน ประกอบด้วยถาดรอง เหยือกกาแฟ เหยือกนม โถน้ำตาล และที่คีบ บรรจุภายในกล่องไม้รูปทรงสี่เหลี่ยมจัตุรัส ขอบกล่องติดชื่อ S.Smith&Son (Siam), Ltd., ซึ่งสันนิษฐานว่าห้างร้านที่ผลิตและจัดจำหน่าย โดยปรากฏชื่อห้างร้านดังกล่าวในเอกสารภาษาอังกฤษที่มีชื่อว่า The Fascination of Siam ซึ่งจัดทำและเผยแพร่โดยโรงแรมโอเรียนเต็ล กรุงเทพมหานคร ในปี 1920 (พ.ศ. 2463) เพื่อประชาสัมพันธ์การท่องเที่ยวแก่ชาวต่างชาติในขณะนั้น 

ชุดกาแฟนี้มีลักษณะพิเศษตรงที่มีการประดับตกแต่งด้วยเงินซึ่งทำตามแบบเงินตราที่มีการใช้งานในสมัยรัชกาลที่ 5 โดยถาดรองมีลักษณะเป็นทรงแปดเหลี่ยม ด้านในถาดมีการประดับด้วยเงินทำเป็นรูปหอยเบี้ย  ขารองฐานเป็นรูปเงินพดด้วงทำด้วยเงิน เหยือกกาแฟ โถน้ำตาล เหยือกนม ประดับด้วยเงินเป็นรูปเหรียญกรุงสยามเฟื้องหนึ่ง และสลึงหนึ่ง เหรียญอีแปะจีน และหอยเบี้ย โดยประดับนูนในส่วนต่าง ๆ ทั้งตัวเหยือก ตัวโถ ฝา และที่จับ สันนิษฐานว่าเพื่อเป็นการสื่อความถึงเหตุการณ์เลิกบ่อนเบี้ย ซึ่งประวัติที่บันทึกในทะเบียนโบราณวัตถุระบุว่า เป็นของสมุหเทศาภิบาลฯ ถวายสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เมื่อครั้งทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดี กระทรวงมหาดไทย เป็นที่ระลึกครั้งเลิกบ่อนเบี้ยตามหัวเมืองได้หมดใน พ.ศ. 2449 ต่อมา สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ถวายกรมพระจันทบุรีนฤนาถเมื่อครั้งดำรงตำแหน่งเสนาบดี กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ เพื่อเป็นที่ระลึกเลิกบ่อนเบี้ยในสยาม 

 “บ่อนเบี้ย” เป็นสถานที่เล่นการพนันถั่วโป ไม่เป็นที่แน่ชัดว่าเริ่มขึ้นในสมัยใด แต่เป็นที่รู้แล้วในสมัยกรุงศรีอยุธยา ด้วยปรากฏหลักฐานในพงศาวดารในแผ่นดินของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศซึ่งกล่าวถึงการกราบบังคมทูลขอตั้งบ่อนเบี้ยในเขตหัวเมือง โดยบ่อนเบี้ยในสมัยนั้นคงมีไว้สำหรับชาวจีนเป็นส่วนใหญ่ และอนุญาตให้มีบ่อนเบี้ยได้เพียงบางเมือง เพื่อเก็บภาษีซึ่งเรียกกันว่า “อากรบ่อนเบี้ย” เข้าสู่คลังหลวง บ่อนเบี้ยในสมัยนั้นจึงมีขึ้นเพื่อความเพลิดเพลินของชาวจีนที่เข้ามาพำนักในสยาม 

 ภายหลังในสมัยกรุงธนบุรีต่อเนื่องถึงสมัยรัตนโกสินทร์จึงได้แพร่หลายและเป็นที่นิยมเล่นกันมากในหมู่ชาวสยาม โดยโรงบ่อนเบี้ยได้กลายเป็นทั้งความบันเทิงยามราตรี และเป็นแหล่งรายได้ที่นำเงินเข้ารัฐอย่างล้นหลาม โดยในสมัยรัชกาลที่ 4 มีรายได้จากภาษีบ่อนเบี้ยถึงปีละ 400,000 บาท จนถึงรัชกาลที่ 5 มีสถานที่เล่นการพนันในเขตพระนครรวมกับแขวงเมืองธนบุรีทั้งหมดถึง 403 แห่ง และบ่อนเบี้ยตามหัวเมืองทุกมณฑล อีกประมาณ 200 แห่ง เงินอากรบ่อนเบี้ยเข้าพระคลังจึงมีมากถึงปีละประมาณ 6,000,000 บาท 

อย่างไรก็ตาม พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเล็งเห็นว่าชาวสยามได้ตกเป็นทาสการพนันอย่างรุนแรง อันนำมาซึ่งปัญหาหลากหลายประการที่ส่งผลต่อความไม่สงบของบ้านเมือง อาทิ ปัญหาหนี้สิน อาชญากรรม การปล้นทรัพย์ เป็นต้น ใน พ.ศ. 2430-พ.ศ. 2433 จึงเริ่มมีการประกาศเลิกบ่อนเบี้ยในกรุงเทพมหานคร ต่อมาในปี 2441 – 2448 มีการประกาศเลิกบ่อนเบี้ยตามหัวเมืองในมณฑลต่าง ๆ ซึ่งจำนวนบ่อนเบี้ยได้ลดลงเป็นลำดับ จนถึงในสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 จึงมีพระราชบัญญัติห้ามมิให้ใครเล่นถั่วโปในพระราชอาณาจักรอีกต่อไป โดยสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงบันทึกไว้ในตำนานเรื่องเลิกหวยและบ่อนเบี้ยในกรุงสยามว่าอากรบ่อนเบี้ยได้เลิกหมดสิ้นกรุงสยามเมื่อวันที่ 1 เมษายน ปีมะเส็ง พุทธศักราช 2460 

อนึ่ง ชุดกาแฟนี้ ไม่ได้เป็นเพียงหลักฐานของการเลิกบ่อนเบี้ยในสยาม แต่การเลือกทำชุดกาแฟเพื่อมอบเป็นของที่ระลึก ยังแสดงให้เห็นว่าเริ่มปรากฏความนิยมการดื่มกาแฟในกลุ่มชนชั้นสูง ซึ่งวัฒนธรรมการดื่มกาแฟของสยาม จะขออนุญาตกล่าวถึงในตอนถัดไป โปรดติดตาม  

...................................................................................

เรียบเรียง/กราฟฟิก/ถ่ายภาพ : นางสาวธีรนาฎ มีนุ่น ภัณฑารักษ์ปฏิบัติการ และฝ่ายวิชาการ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สงขลา 

...................................................................................

อ้างอิง :

1. ภัทรัตน์ พันธุ์ประสิทธิ์. ความสำคัญของการพนันและการเล่นหวยในสังคมสยาม ที่มาของ “ภาษีบาป”. เข้าถึงเมื่อ 31 พฤษภาคม 2564. เข้าถึงได้จาก https://www.silpa-mag.com/history/article_20885

2. “โรงบ่อนเบี้ย” พนันทำเงินเข้ารัฐ บันเทิง 9 โมงเช้ายันเที่ยงคืน ไฉนจึงยกเลิก. เข้าถึงเมื่อ 31 พฤษภาคม 2564. เข้าถึงได้จาก https://www.silpa-mag.com/history/article_53538

3. วิบูล วิจิตรวาทการ. เล่าเรื่องเมืองสยามในแผ่นดินพระพุทธเจ้าหลวง. กรุงเทพฯ: แสงดาว, 2562 

4. อเนก นาวิกมูล. สมบัติเมืองสงขลา. กรุงเทพฯ: ฟิลสไตล์, 2550.

5. Oriental Hotel, Bangkok. The Fascination of Siam. Retrieved May, 31, 2021, from http://reader.library.cornell.edu/docviewer/digital...