ครั้นสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี ในรัชกาลที่ ๕ เสด็จทิวงคต พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเกล้าอยู่หัว ได้สร้างพระอนุสาวรีย์ขึ้นหลายแห่งเพื่อเป็นที่ระลึกถึงสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ ซึ่งมีลักษณะรูปลักษณ์แตกต่างกันไป โดยแต่ละที่ที่สร้างจะเป็นสถานที่ที่สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ เคยตามเสด็จและโปรดปรานเป็นพิเศษ หนึ่งในนั้นคือ น้ำตกพลิ้ว จังหวัดจันทบุรี

เอกสารจดหมายเหตุชุดแผนกมหาดไทย จังหวัดจันทบุรี ของหอจดหมายเหตุแห่งชาติ จันทบุรี มีหนังสือโต้ตอบเกี่ยวกับการสอบถามประวัติของพระอนุสาวรีย์สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ ในช่วง พ.ศ. 2502 ซึ่งพบว่าพระอนุสาวรีย์ชำรุดทรุดโทรมและไม่ทราบประวัติความเป็นมา กระทรวงมหาดไทยได้รับแจ้งจากสำนักราชเลขาธิการ โดยหม่อมเจ้าเกียรติประวัติ เกษมสันต์ ขอให้ช่วยสอบประวัติของพระอนุสาวรีย์สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ น้ำตกพลิ้ว ซึ่งได้สอบถามไปแล้วยังสำนักพระราชวังแต่ไม่ทราบข้อมูล กระทรวงมหาดไทยจึงแจ้งมายังผู้ว่าราชการจังหวัดจันทบุรี (สมัยนั้นคือหม่อมเจ้าทองคำเปลว ทองใหญ่) เพื่อให้ดำเนินการสอบประวัติและให้รายงานแจ้งกระทรวงมหาดไทยต่อไป

ลักษณะของอนุสาวรีย์ ที่น้ำตกพลิ้ว มีลักษณะเป็นรูปทรงปิรามิดพร้อมคำจารึก มูลเหตุที่สร้างเป็นทรงปิรามิดด้วยดำริของรัชกาลที่ 5 ที่ว่า “ทำรูปอื่นอาจไม่คงทนถาวร เพราะตั้งอยู่กลางป่าเขาลำเนาไพร อันไม่มีผู้ดูแล ฉะนั้นเมื่อปิรามิดของอียิปต์ ยืนยงคงทนอยู่ได้ฉันใด ปิรามิดน้อยนี้ก็จะยืนยงคงทนอยู่เช่นกัน ณ ท่ามกลางป่าเขาและเสียงไหลรินของธารพลิ้ว”

รายงานประวัติของพระอนุสาวรีย์ โดยหม่อมเจ้าทองคำเปลว ทองใหญ่ ผู้ว่าราชการจังหวัดจันทบุรี ถึงปลัดกระทรวงมหาดไทย มีการบรรยายถึงประวัติความเป็นมา รูปลักษณะ และข้อความในจารึก ความดังเอกสาร

เรียบเรียง

อดิศร สุพรธรรม

นักจดหมายเหตุชำนาญการ

หอจดหมายเหตุแห่งชาติ จันทบุรี

เอกสารอ้างอิง

หอจดหมายเหตุแห่งชาติจันทบุรี. จบ 1.1.1.6/39 เอกสารกระทรวงมหาดไทย ชุดจังหวัดจันทบุรี เรื่องพระอนุสาวรีย์สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ (4 สิงหาคม – 6 ตุลาคม 2502)