สุนทรโวหาร, พระยา.  พระอภัยมณี คำกลอนของสุนทรภู่.  พิมพ์ครั้งที่ 1.  พระนคร: ศิลปาบรรณาคาร,

        2507.

        สุนทรภู่ เกิดเมื่อวันที่ 26 มิถุนายน พ.ศ. 2329 ได้แต่งพระอภัยมณีในระหว่างที่ติดคุกเพื่อเลี้ยงปากท้องตัวเอง จำนวน 94 เล่มสมุดไทย  ซึ่งเริ่มเรื่องด้วยท้าวสุทัศน์และนางปทุมเกสรกษัตริย์เมืองรัตนา  มีโอรส คือพระอภัยมณีและศรีสุวรรณไปเรียนวิชาวิชาปี่และกระบี่กระบอง   ได้เป่าปี่ให้ศรีสุวรรณและพราหมณ์ทั้งสามหลับไป   นางผีเสื้อสมุทรได้ยินเสียงปี่จึงเอาตัวพระอภัยมณีไปและมีโอรสคือสินสมุทร  เมื่อสินสมุทรอายุได้ 8 ปีได้จับเงือกมาให้พระอภัยมณีดู  พระอภัยมณีจึงให้เงือกพาหนีจากนางยักษ์  เงือกพาพระอภัยมณีและสินสมุทรหนีไปอาศัยอยู่กับพระฤาษีที่เกาะแก้วพิสดารและได้นางเงือกเป็นชายา   ทั้งหมดหลงทางไปถึงเมืองรมจักรจึงปลอมตัวเป็นพราหมณ์เข้าไปอาศัยอยู่กับนายด่านตรวจเมืองรมจักร   ศรีสุวรรณได้อภิเษกกับนางแก้วเกษราและได้ครองเมืองรมจักร  มีธิดาคือนางอรุณรัศมี  ท้าวสิลราชเจ้าเมืองผลึก  มีธิดาชื่อนางสุวรรณมาลีซึ่งเป็นคู่หมั้นของอุศเรนโอรสเจ้ากรุงลังกา  เมื่อใกล้จะถึงการอภิเษกสมรส  ท้าวสิลราชได้พานางสุวรรณมาลีออกไปเที่ยวทะเล  เกิดพายุใหญ่เรือท้าวสิลราชไปเกยติดฝั่งที่เกาะแก้วพิสดาร สินสมุทรฝากตัวเป็นลูกของนางสุวรรณมาลี  เมื่อท้าวสิลราชและนางสุวรรณมาลีเดินทางกลับเมือง  พระฤาษีจึงฝากพระอภัยมณี สินสมุทรและผู้คนที่ติดเกาะจำนวนหนึ่งให้โดยสารเรือกลับมาด้วย   พระอภัยมณีและบริวารหนีนางผีเสื้อมาจนถึงเกาะมหิงษะ  พระอภัยมณีจึงเป่าปี่จนนางยักษ์ขาดใจตาย ฝ่ายสินสมุทรอุ้มนางสุวรรณมาลีว่ายน้ำมาพบเรือของโจรสุหรั่ง  โจรสุหรั่งอยากได้นางเป็นภรรยา  แต่สินสมุทรไม่ยอมจึงเกิดการต่อสู้กัน  สินสมุทรฆ่าโจรสุหรั่งและได้ครอบครองเรือนั้นแทน สินสมุทรเดินเรือมาจนเข้าเขตแดนเมืองรมจักร  อาหารหมดจึงเข้าตีเมืองรมจักรเพื่อแย่งอาหาร  ศรีสุวรรณเมื่อรู้ว่าสินสมุทรเป็นหลานพาสินสมุทรเดินทางตามหาพระอภัยมณีโดยนางอรุณรัศมีร่วมเดินทางด้วย อุศเรนคู่หมั้นของนางสุวรรณมาลีเดินทางมาเมืองผลึกตามกำหนดวันอภิเษกสมรส  ออกตามหานางสุวรรณมาลีที่หายไปมาจนถึงเกาะมหิงษะพบพระอภัยมณีและบริวารจึงรับขึ้นเรือมาด้วย  เรืออุศเรนพบเรือของสินสมุทรที่กลางทะเล  สินสมุทรและศรีสุวรรณได้พบพระอภัยมณี  อุศเรนขอนางสุวรรณมาลีคืน  สินสมุทรไม่ยอมให้จึงเกิดการต่อสู้กัน อุศเรนถูกสินสมุทรจับได้และกลับไปกรุงลังกาส่วนพระอภัยมณีไปกับสินสมุทร  เมื่อกลับไปถึงเมืองผลึกนางมณฑาแม่ของนางสุวรรณมาลีเชิญให้พระอภัยมณีครองเมืองกับนางสุวรรณมาลีอย่างมีความสุข วันหนึ่งสุดสาครได้พบม้านิลมังกรจับม้านิลมังกรออกเดินทางตามหาพ่อพบชีเปลือยถูกชีเปลือยผลักตกเหวชิงไม้เท้าวิเศษหนีไปยังเมืองการะเวก พระฤาษีมาช่วยให้ขึ้นจากเหวได้ สุดสาครติดตามไปเอาไม้เท้าและม้านิลมังกรคืน  เจ้าเมืองการะเวกรับสุดสาครเป็นโอรสบุญธรรมให้เป็นเพื่อนเล่นกับธิดาและโอรส อุศเรนยกทัพมาแก้แค้นแต่พ่ายแพ้ถูกจับได้   เจ้ากรุงลังกาเสียใจเรื่องอุศเรนจนตรอมใจตายตาม  นางละเวงวัณฬาน้องสาวของอุศเรนได้ครองราชย์เป็นกษัตริย์กรุงลังกาต่อ  นางแก้แค้นให้พ่อและพี่ชายใช้อุบายทำเสน่ห์ใส่รูปวาดแจกจ่ายแก่เจ้าเมืองต่าง ๆ เพื่อให้ช่วยยกทัพมาตีเมืองผลึก  เจ้าละมานหลงเสน่ห์รูปนางละเวงจึงยกทัพมาตีเมืองผลึก  พระอภัยมณีเป่าปี่จับเจ้าละมานได้  พอเห็นรูปนางละเวงก็หลงเสน่ห์ไปด้วย ฝ่ายสุดสาครต่อสู้กับผีเสื้อกินคนได้ตาผีเสื้อไว้ป้องกันตัว  เมืองผลึกขณะนั้นมีสงครามเก้าทัพสุดสาครจึงเข้าช่วยทำสงครามจนชนะ  สุดสาครเข้าเมืองผลึกได้พบพ่อและแก้เสน่ห์นางละเวงได้ พระอภัยมณีเกี้ยวนางละเวง  แต่นางหนีไปได้ดินถนันซึ่งเป็นยาวิเศษ  และมาถึงบ้านสิงคารนำ  ได้นางยุพาผกาและสุลาลีวันชาวบ้านสิงคารนำเป็นบุตรีบุญธรรม ขณะเดินทางกลับเมืองลังกานางพักที่ถ้ำกลำพัน  ได้พบย่องตอดซึ่งยอมเป็นทาสรับใช้เพราะเกรงอำนาจตราราหู ศรีสุวรรณและสินสมุทรนำกองทัพตีด่านดงตาลฆ่าอิเรนนายด่านตาย   ย่องตอดช่วยทำศึกทัพจับสามพราหมณ์แต่พราหมณ์หนีไปได้  นางละเวงเห็นว่าเป็นศึกหนักจึงคิดหย่าทัพ คิดอุบายพาตัวพระอภัยมณีเข้าเมืองลังกา  พระอภัยมณีจึงได้นางละเวงและยอมเข้ารีตฝรั่ง  ศรีสุวรรณและสินสมุทรตามพระอภัยมณีเข้าเมืองลังกาถูกเสน่ห์นางรำภาสะหรีและนางยุพาผกาจึงไม่กลับ นางสุวรรณมาลีและสุดสาครจึงยกทัพไปกรุงลังกา  สุดสาครถูกเสน่ห์นางสุลาลีวันอีกคน  ทัพเมืองผลึกจึงมีแต่นางสุวรรณมาลีกับหัสไชยเป็นนายทัพ ท้าวทศวงศ์พานางแก้วเกษราและนางอรุณรัศมีมายังเมืองลังกา  ส่วนเจ้าเมืองการะเวกให้นางเสาวคนธ์และทิศาปาโมกข์โลกเชษฐ์มาช่วยทำศึกรบกับทัพนางละเวง   ทิศาปาโมกข์โลกเชษฐ์ทำพิธีเชิญพระฤาษีเกาะแก้วพิสดารมาช่วยสงครามจึงยุติ  นางละเวงเชิญทุกคนเข้าเมืองลังกา  นางเสาวคนธ์ได้โอกาสขอขุดโคตรเพชรไปได้เมื่อสงครามสงบพระอภัยมณีจึงจัดการอภิเษกสินสมุทรกับนางอรุณรัศมี  สุดสาครกับเสาวคนธ์  แต่นางเสาวคนธ์น้อยใจหนีพิธีอภิเษกปลอมตัวเป็นฤาษีชื่อพระอัคนีไปเมืองวาหุโลมทำสงครามกับเจ้าเมืองชนะได้ครองเมืองวาหุโลม  สุดสาครออกตามหาจนพบและได้นางเสาวคนธ์เป็นชายาด้วยอุบายแล้วจึงพากลับเมืองทางเมืองลังกาสี่นางต่างให้กำเนิดโอรสคือ  นางละเวงให้กำเนิดมังคลา  นางรำภาสะหรีให้กำเนิดวลายุดา  นางยุพาให้กำเนิดวายุพัฒน์  และนางสุลาลีวันให้กำเนิดหัสกัน  เมื่อโอรสเจริญวัยนางละเวงมังคลาครองเมืองลังกาได้นางสุนีเป็นชายา  บาทหลวงยุให้มังคลาไปชิงโคตรเพชรคืน  วายุพัฒน์กับหัสกันอาสายกทัพไปชิงโคตรเพชรจากเมืองการะเวกมาถวายมังคลา  ท้าวสุริโยทัยส่งข่าวถึงนางสุวรรณมาลี จึงส่งหัสไชยกลับเมืองการะเวกและมีสารถึงนางละเวง  แต่ทหารฝ่ายมังคลาจับคนเดินสารได้  มังคลาจึงให้วายุพัฒน์กับหัสกันไปจับนางสุวรรณมาลี นางสร้อยสุวรรณ จันทร์สุดาไปขังไว้ที่ด่านดงตาล  ส่วน วลายุดาไปตีเมืองรมจักรจับท้าวทศวงศ์และมเหสีไปได้ นางเสาวคนธ์และสุดสาครทราบข่าวศึกจึงขอกำลังเมืองวาหุโลมมาสมทบกับทัพหัสไชยซึ่งยกไปจากเมืองการะเวกช่วยกันตีกองทัพฝ่ายลังกา  เมื่อนางละเวงทราบว่ามังคลาจับท้าวทศวงศ์ นางสุวรรณมาลี และพระราชธิดามาขังไว้ที่ด่านดงตาลจึงมาช่วยแก้ไขพาคนทั้งหมดไปอยู่ในวังเมืองลังการะหว่างนั้นพระอภัยมณีและศรีสุวรรณซึ่งไปปลงพระศพท้าวสุทัศน์  ณ เมืองรัตนา  ทราบข่าวศึกจึงยกทัพมาช่วย  นางละเวงร่วมมือกับพระอภัยมณีทำสงครามกับฝ่ายมังคลาจับวลายุดา วายุพัฒน์และหัสกันได้  แต่ผู้วิเศษซึ่งเป็นอาจารย์ของคนทั้งสามมาช่วยพาหนีไป  พระอภัยมณีจึงเข้าเมืองลังกาเมื่อสงครามสงบ  พระอภัยมณีออกบวช ณ เขาสิงคุตร์  สองนางคือนางสุวรรณมาลีและนางละเวงจึงบวชตาม  มีนางรำภาสะหรี  ยุพาผกาและสุลาลีวันคอยปรนนิบัติรับใช้ สุดสาครกับนางเสาวคนธ์จึงได้ครองเมืองลังกา  หัสไชยครองเมืองการะเวก  สินสมุทรครองเมืองผลึก  ศรีสุวรรณกลับไปเมืองรมจักร