จดหมายเหตุการเดินทางตรวจราชการเมืองตราด ของพระยาตรังคภูมาภิบาล ร.ศ.128 พระยาตรังคภูมาภิบาล รับราชการในตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลมณฑลจันทบุรี ช่วง พ.ศ. 2452-2457 (ร.ศ.128-ร.ศ.133) ในช่วงต้นการรับราชการที่มณฑลจันทบุรี ร.ศ.128 ได้รับพระดำริห์จาก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ให้เดินทางตรวจราชการตามเกาะ ชายทะเล และชายแดนพระราชอาณาจักร เพื่อรายงานกลับไปยังกระทรวงมหาดไทยให้ทรงทราบ ในการตรวจราชการคราวนี้ได้ใช้เรื่อกลจากกรมทหารเรือที่ 47 เป็นพาหนะในการเดินทาง ตรวจราชการคราวนี้ใช้เวลา 18 วัน ตรวจราชการเมืองตราดและอำเภอขลุง เอกสารจดหมายเหตุชุดนี้เห็นหลักฐานชั้นต้นที่สะท้อนเรื่องราวที่น่าสนใจในอดีตได้อย่างมาก ทั้งสภาพพื้นที่ วิถีชีวิตชาวพื้นเมือง สภาพบ้านเรือน อาชีพราชฏร และทรัพยากรในพื้นที่ เช่น มะพร้าว หวายพัศเดา รังนก พลอยแดง เป็นต้น เอกสารชุดนี้ผู้เขียนนำมาเสนอเพียงบางส่วนเท่านั้น ผู้ค้นคว้าที่สนใจสามารถเข้ามาใช้บริการเอกสารได้ที่หอจดหมายเหตุแห่งชาติ จันทบุรี การเดินทางตรวจราชการคราวนี้พอสังเขปการเดินทางของพระยาตรังคภูมาภิบาล ในเดือนมีนาคม ร.ศ.128 ได้ดังนี้ 10 มีนาคม ออกจากที่พักเมืองจันทบุรี ลงเรือที่แหลมประดู่ เดินทางถึงแหลมงอบเวลาค่ำ 11 มีนาคม เดินทางจากแหลมงอบไปตามเกาะ พร้อมพระยาสุนทราทรธุระกิจ ผู้ว่าราชการเมืองตราด เวลาค่ำเข้าพักที่อ่าวบางเบ้า เกาะช้าง 12 มีนาคม ตรวจที่บ้านคลองพร้าว น้ำตกคลองพร้าว แล้วกลับไปพักแรมที่อ่าวสลักเพ็ชร์ 13-14 มีนาคม ตรวจดูเกาะรังนก ถ้ำหินดาร พักแรมที่เกาะหมาก 2 คน 15 มีนาคม ตรวจดูถ้ำรังนก ได้แก่ ถ้ำตะเภา ถ้ำประทุน ถ้ำหอยอูด ถ้ำน้ำ พักแรมที่อ่าวสลัด เกาะกูด 16 มีนาคม ตรวจอ่าวเจ้า น้ำตกที่นี่มีน้ำตกอ่างใหญ่งามกว่าน้ำตกในมณฑลจันทบุรี พักแรมที่คลองใหญ่ 17 มีนาคม ตรวจหมู่บ้านในตำบลคลองใหญ่ จนถึง แหลมสารพัดพิษ 18 มีนาคม ตรวจหมู่บ้านคลองใหญ่ถึงแหลมหิน ต้องพักแรมหน้าแหลมหิน เพราะเวลาค่ำน้ำแห้งเรือเดินเข้าคลองเมืองตราดไม่ได้ 19-20 มีนาคม ออกจากแหลมหินตรวจราชการเมืองตราด 2 คืน และให้เรือกลกลับเข้ากรุงเทพ 21 มีนาคม ตรวจราชการทางบก พักแรมที่ตำบลด่านชุมพล อำเภอทุ่งใหญ่ 1 คืน 22 มีนาคม ออกจากด่านชุมพล พักนอนที่ตำบลตากแว้ง บ้านบ่อไร่ 23 ตรวจถึงหลักเขตปลายสันเขาบรรทัดและตรวจหมู่บ้านบ่อยอบ่อหนองโสน ซึ่งพวกกุลาตั้งทำพลอย 24 ออกจากบ่อไร่ พักแรมที่ตำบลประณีต 25 ตรวจบ้านนาวงษ์ พักแรม ที่อำเภอขลุง 26-27 ตรวจราชการที่อำเภอขลุง ผู้เขียน อดิศร สุพรธรรม นักจดหมายเหตุ หอจดหมายเหตุเเห่งชาติ จันทบุรี เอกสารอ้างอิง หอจดหมายเหตุแห่งชาติจันทบุรี.(13)มท2.1/8 เอกสารกระทรวงมหาดไทย ชุดมณฑลจันทบุรี. เรื่องเจ้าคุณเทศาตรวจการเมืองระยองเเลเมืองตราด (6 มิ.ย.ร.ศ.128-1 ส.ค.ร.ศ.131)