พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ ๒๖ ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาแพ ประสูติเมื่อวันที่ ๕ สิงหาคม ๒๓๙๙

     พระองค์ทรงมีพระเชษฐภคินี พระอนุชา และพระขนิษฐภคินีร่วมพระมารดา คือ

          พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ายิ่งเยาวลักษณ์ อรรคราชสุดา

          พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพักตร์พิมลพรรณ

          สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส

          พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบรรจบเบญจมา

     ในรัชกาลที่ ๔ เมื่อพระชันษาได้ ๖ ปี พระมารดาถึงแก่อสัญกรรม ได้ทรงอยู่ในความดูแลของคุณท้าวทรงกันดาร (ศรี) ต่อมาได้ทรงศึกษาหนังสือ พอทรงอ่านเขียนได้แล้ว ทรงเรียนเลขจนบวกลบคูณหารได้แล้วหัดอ่านหนังสือขอมและมคธภาษา

     ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ พระชันษาได้ ๑๓ ปี ทรงได้เข้าพระราชพิธีโสกันต์  ต่อมาทรงรับราชการในกรมทหารล้อมวัง ได้รับพระราชทานยศเป็นว่าที่พันตรี ทรงเป็นผู้ช่วยราชการเสนาบดีกระทรวงวัง เมื่อพุทธศักราช ๒๔๓๕ ทรงรับราชการในกระทรวงยุติธรรม ตำแหน่งผู้ช่วยปลัดทูลฉลอง แล้วย้ายไปเป็นอธิบดีศาลอุทธรณ์คดีหลวง ต่อมาย้ายไปเป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลแพ่งสรรพากร ครั้นเมื่อพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ เสนาบดีกระทรวงยุติธรรมในเวลานั้นเสด็จไปราชการประเทศยุโรป  ก็ได้ทรงรับราชการในหน้าที่ผู้แทนเสนาบดี มาจนถึงพุธศักราช ๒๔๓๗ โปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากรมาเป็นเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม จึงได้ย้ายไปรับราชการในศาลอุทธรณ์คดีราษฎร์ ตำแหน่งอธิบดีผู้พิพากษา พุทธศักราช ๒๔๔๐ โปรดเกล้าฯ ให้เป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลอุทธรณ์กรุงเทพ จนสิ้นรัชกาลที่ ๕

     ในรัชกาลที่ ๖ ปีพุทธศักราช ๒๔๕๔ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานยศเป็นมหาอำมาตย์โท ต่อมาในปีพุทธศักราช ๒๔๕๖ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระอิสริยยศเป็นกรมหลวง มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า “พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์” พุทธศักราช ๒๔๕๗ ได้ทรงรับเชิญเป็นเนติบัณฑิตกิตติมศักดิ์ และสมาชิกวิเศษแห่งเนติบัณฑิตยสภา ในปีแรกตั้งเนติบัณฑิตยสภา พุทธศักราช ๒๔๕๙ โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็นกรรมการศาลฎีกาตลอดมาจนสิ้นปีพุทธศักราช ๒๔๖๔ ได้กราบถวายบังคมลาออกจากหน้าที่ราชการประจำ

     พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖ เมื่อวันที่ ๔ มกราคม ๒๔๖๗ สิริพระชันษาได้ ๖๗ ปี

ภาพ : มหาอำมาตย์โท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์