สมัยรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๕ พ.ศ. ๒๔๓๘

      กว้าง ๓๕.๕ เซนติเมตร ยาว ๙๖.๘ เซนติเมตร 

     ปัจจุบันจัดแสดงในพระที่นั่งพรหมเมศธาดา (บน) 

     “พัดพระราชลัญจกรไอยราพต” พัดรองที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ถวายสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ครั้งดำรงพระอิสริยยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๘ เนื่องในวโรกาสพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติครบ ๑๐,๐๐๐ วัน โปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างพัดตราพระราชลัญจกรต่าง ๆ และตราประจำตำแหน่ง รวม ๒๙ เล่ม เพื่อถวายพระสงฆ์ทรงสมณศักดิ์ ๒๙ รูป พัดรองสำรับนี้ต่างจากพัดรองทั่วไป กล่าวคือเมื่อพระสงฆ์ผู้ได้รับพระราชทานมรณภาพ หรือเลื่อนสมณศักดิ์ ก็สับเปลี่ยนพัดพระราชทานแก่พระสงฆ์ตามพระราชอัธยาศัย “พัดพระราชลัญจกรไอยราพต” นับว่าเป็นพัดที่สำคัญที่สุดในสำรับนี้ แม้ว่าต่อมามีการสับเปลี่ยนพัดพระราชทานตามพระราชประสงค์ แต่สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ยังคงได้ถือครองพัดนี้จนตลอดพระชนม์ชีพ  

     “พัดพระราชลัญจกรไอยราพต” เป็นพัดหน้านาง ด้ามไม้ ส้นงากลึงรูปหัวเม็ด ใบพัดเป็นวงรี พื้นเป็นผ้าแพร กลางพัดปักเป็นรูปช้างไอยราพต ยืนแท่นเทินบุษบกยอดเปล่งรัศมีภายในประดิษฐานอุณาโลม ขนาบด้วยฉัตร ๗ ชั้น และฉัตร ๕ ชั้น ทั้งสองข้าง แวดล้อมด้วยลายกระหนกเปลว กรอบเป็นลายประจำยาม นมพัดรูปพุ่มข้าวบิณฑ์ปักอักษร “พระราชลัญจกรอัยราพต” โดยแบ่งตัวอักษรออกเป็น ๔ บรรทัด (พระ-ราชลัญจ-กรอัยรา-พต)  ด้านหลังบุผ้าอัตลัดลายดอกไม้ 
 

ที่มาข้อมูล

กาญจนา  โอษฐยิ้มพราย. “พัดพระราชลัญจกรไอยราพต” นิตยสารศิลปากร ปีที่ ๖๔ เล่ม ๔ (กรกฎาคม-สิงหาคม ๒๕๖๔)