กู่สวนแตง เป็นปราสาทในศาสนาฮินดูอายุราวพุทธศตวรรษที่ 17 และมีการใช้งานต่อเนื่องมาจนถึงพุทธศตวรรษที่ 18 (ราว 800-900 ปีมาแล้ว)

ลักษณะเป็นปราสาทก่อด้วยอิฐ 3 หลัง (ยกเว้นบางส่วน เช่น กรอบประตู ทับหลัง บัวยอดปราสาท บรรพแถลง ที่ใช้หินทราย)
ตั้งอยู่บนฐานศิลาแลงเดียวกัน มีบรรณาลัย 2 หลังก่อด้วยศิลาแลง มีร่องรอยของคูน้ำรูปตัว U ล้อมรอบ ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้มีบารายประจำศาสนสถานอยู่ 

ปราสาท 3 หลังนี้คงสร้างเพื่อบูชาเทพตรีมูรติ ปราสาทหลังทิศเหนือถวายพระวิษณุ ปราสาทหลังทิศใต้ถวายพระพรหม และปราสาทหลังกลางถวายพระศิวะ

ในบันทึกของนายเอเตียน เอ็ดมงด์ ลูเนต์ เดอ ลาชงกิแยร์ (Étienne Lunet de Lajonquière) ได้ระบุว่าตนได้เดินทางมายังที่แห่งนี้เมื่อพ.ศ.2450 สภาพปราสาทอิฐทั้ง 3 หลังยังคงสมบูรณ์ 

- ปราสาทหลังกลางประดับทับหลังรูปศิวนาฏราช เหนือประตูทางเข้าด้านตะวันออก, ด้านทิศตะวันตกเป็นรูปกูรมาวตาร(พระวิษณุอวตารเป็นเต่า) ในตอนกวนเกษียรสมุทร 

และยังพบทับหลังอื่นๆ ได้แก่ รูปนารายณ์บรรทมสินธุ์, วามนวตาร(พระวิษณุอวตารเป็นพราหมณ์เตี้ย), พระอินทร์ทรงช้างเอราวัณ (เดิมติดตั้งเหนือประตูด้านทิศตะวันออกของปราสาทหลังใต้),
รูปขบวนแห่กษัตริย์? และรูปเทวดาประทับนั่งเหนือหน้ากาล

จากการขุดศึกษาโดยกรมศิลปากรเมื่อปีพ.ศ.2537 ได้พบฐานศิลาแลงที่สร้างขึ้นในสมัยหลังต่อกับฐานของตัวปราสาทและพบฐานรูปเคารพ 4 ฐานวางเรียงกัน 

- ฐานที่ 1 อยู่หลังปราสาทหลังทิศเหนือ

- ฐานที่ 2 อยู่ระหว่างปราสาทหลังทิศเหนือและปราสาทประธาน

- ฐานที่ 3 อยู่ระหว่างปราสาทหลังทิศใต้และปราสาทประธาน

- ฐานที่ 4 อยู่หลังปราสาทหลังทิศใต้

เป็นที่น่าเสียดายว่า สภาพก่อนที่กรมศิลปากรจะเข้าบูรณะบริเวณปราสาทหลังกลางถูกขุดรื้อพื้นห้อง ผนังภายในถูกเจาะเพื่อค้นหาโบราณวัตถุมีค่า

สิ่งที่หลงเหลือจากการขุดรื้อของขบวนการค้าโบราณวัตถุที่กรมศิลปากรยังพบอยู่นั้น ได้แก่ 

- ปราสาทหลังทิศเหนือ พบชิ้นส่วนมือประติมากรรมรูปเคารพถือสังข์ และธรณี(ก้อนดิน)

- ปราสาทหลังทิศใต้ พบฐานประติมากรรมรูปเคารพสององค์และชิ้นส่วนข้อพระบาทของประติมากรรม(มีเดือย) 1 ชิ้นบริเวณด้านหน้าของกรอบประตูทางเข้า

- บรรณาลัยหลังทิศตะวันออกเฉียงเหนือ พบชิ้นส่วนแขนประติมากรรม และชิ้นส่วนข้อพระบาทของประติมากรรม(มีเดือย) 4 ชิ้น

- บรรณาลัยหลังทิศตะวันออกเฉียงเหนือ พบชิ้นส่วนหินบดยา ชิ้นส่วนภาชนะดินเผา และกระเบื้องมุงหลังคา

นอกจากนี้จากการบูรณะยังพบชิ้นส่วนและเศียรประติมากรรมอีกจำนวนหนึ่ง

**************************************

ทับหลังกู่สวนแตงที่หายไป...

ในปีพ.ศ.2532 ศ.มจ.สุภัทรดิศ ดิศกุล ได้เขียนบทความเรื่อง " Stolen Art Objects Returned to Thailand" โดยระบุว่าทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์จากกู่สวนแตง ได้ถูกขโมยไปเมื่อวันที่ 15 เมษายน พ.ศ.2507 และหลังจากนั้นได้ไปปรากฏในแคตตาล็อกของ Mr.Avery Brundage ซึ่งสนับสนุนโดย the Asia Foundation และนำไปจัดแสดงที่ De Young Museum ใน San Francisco หลังจากติดตามทวงคืนเป็นเวลานาน ประเทศไทยจึงได้รับทับหลังกู่สวนแตงคืนกลับสู่มาตุภูมิ เมื่อวันที่ 24 กรกฎาคม พ.ศ.2513 ปัจจุบันจัดแสดงอยู่ ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ส่วนทับหลังชิ้นอื่นๆ นั้น ปัจจุบันเก็บรักษาอยู่ ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พิมาย