สุนทรภู่ กวีเอกแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น มีชื่อเดิมว่า “ภู่” เกิดเมื่อวันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๒๙ (หลังจากตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ได้ ๔ ปี) สุนทรภู่ เป็นบุคคลธรรมดาสามัญ ที่มีชื่อเสียงเชิงกวี ได้รับยกย่องเป็นเชกสเปียร์แห่งประเทศไทย และได้สร้างสรรค์ผลงานวรรณกรรมจำนวนมากและเป็นที่รู้จักกันอย่างกว้างขวาง นับว่าเป็นผลงานที่ทรงคุณค่าแทบทุกเรื่อง

สุนทรภู่ มีผลงานในการแต่งนิราศ ได้แก่ นิราศเมืองแกลง นิราศพระบาท นิราศภูเขาทอง โคลงนิราศสุพรรณ นิราศวัดเจ้าฟ้า นิราศอิเหนา นิราศพระประธม นิราศเมืองเพชร และรำพันพิลาป สำหรับนิทาน ได้แก่ โคบุตร พระอภัยมณี พระไชยสุริยา ลักษณวงศ์ และสิงหไกรภพ บทเสภา ได้แก่ เช่น ขุนช้างขุนแผนตอนกำเนิดพลายงาม เสภาพระราชพงศาวดาร ส่วนบทเห่กล่อมพระบรรทม ได้แก่ เห่เรื่องพระอภัยมณี เห่เรื่องโคบุตร เห่เรื่องจับระบำ และเห่เรื่องกากี เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีผลงานสุภาษิต คือ สวัสดิรักษา สุภาษิตสอนหญิง และเพลงยาวถวายโอวาท

องค์การเพื่อการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ได้ประกาศยกย่องให้สุนทรภู่เป็น “บุคคลสำคัญของโลกด้านวรรณกรรม” เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๙ เนื่องในโอกาสฉลองวันเกิดครบ ๒๐๐ ปี เมื่อวันที่ ๒๖ มิถุนายน ๒๕๒๙ นับเป็นสามัญชนคนแรกที่ได้รับเกียรตินี้

นิราศ เป็นการพรรณนาถึงเรื่องราวที่ได้พบระหว่างเดินทางไปยังสถานที่ต่างๆ โดยถ่ายทอดอารมณ์ความรู้สึกแทรกระหว่างบทเพื่อคร่ำครวญถึงคนที่ตนรัก ในแต่ก่อนนิราศนั้นมีมาตั้งแต่สมัยอยุธยา แต่มักจะแต่งเป็นโคลง ส่วนในสมัยรัตนโกสินทร์นิยมแต่งด้วยบทกลอน ซึ่งกลอนนิราศของสุนทรภู่เป็นที่นิยมเนื่องจากเป็นนิราศที่ใช้สำนวนโวหารที่มีความไพเราะ ถ่ายทอดหลากหลายอารมณ์ และมีคุณค่าทางวรรณศิลป์ในบทกลอน

นิราศพระบาท เป็นสำนวนของพระสุนทรโวหาร (สุนทรภู่) ที่รู้จักกันเป็นอย่างดี แต่งขึ้นเมื่อวันจันทร์ที่ ๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๐ ตรงกับวันขึ้น ๑๒ ค่ำ เดือน ๓ ปีเถาะ เป็นการเล่าเรื่องราวในระหว่างตามเสด็จพระองค์เจ้าปฐมวงศ์ พระโอรสในสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข หรือ กรมพระราชวังหลัง พระองค์สุดท้าย ดำรงพระยศในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑

ครั้นนั้นเมื่อสุนทรภู่ เป็นมหาดเล็กตามเสด็จพระองค์เจ้าปฐมวงศ์ ซึ่งทรงผนวชอยู่วัดระฆังโฆสิตาราม ไปนมัสการรอยพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี ประดิษฐานบนไหล่เขาสุวรรณบรรพต หรือเรียกกันว่า “เขาสัจจพันธคีรี” สุนทรภู่ได้พรรณนาสิ่งที่พบเห็นระหว่างทาง พร้อมกับรำพึงรำพันถึงนางเป็นที่รัก โดยถ่ายทอดอารมณ์ ความรู้สึก จากสิ่งที่พบเห็นประกอบกับสอดแทรกคติเตือนใจต่างๆ เช่น ความกตัญญู ความซื่อสัตย์สุจริต รวมถึงในการเลือกคบคน เป็นต้น

นิราศพระบาท ประกอบด้วยกลอนสุภาพ มีความยาว ๒๓๑ บท หรือ ๔๖๒ คำกลอน ในตอนต้นสุนทรภู่ต้องจากนางจันทร์หญิง ภรรยาคนรัก ซึ่งเป็นนางข้าหลวงในพระราชวังหลัง และได้มีเรื่องหึงหวงโกรธเคืองกัน และยังมิได้คืนดีต่อกัน ซึ่งในนิราศกล่าวถึงการเดินทางไปยังสถานที่ต่างๆ โดยใช้เรือเป็นพาหนะ ออกเดินทางจากกรุงเทพฯ บริเวณท่าเรือวัดระฆังโฆสิตาราม ในตอนรุ่งเช้าไปตามแม่น้ำเจ้าพระยา ผ่านคลองบางจาก พระบรมมหาราชวัง สามเสน บางพลัด บางซื่อ บางซ่อน บ้านวัดโบสถ์ ตลาดแก้ว ตลาดขวัญ ปากเกร็ด บางพูด บางพัง วัดเทียนถวาย บ้านใหม่ บางหลวง บ้านกระแซง สามโคก ปทุมธานี วังตำหนัก (วัดตำหนัก) บ้านกระบือ เกาะราชคราม บางไทร บ้านสีกุก เกาะเกิด เกาะบางอออิน เกาะพระ เกาะเรียน ท่าเสือ คลองตะเคียน วัดธารมาใหม่ คลองสระปทุม วัดแม่นางปลื้ม และค้างแรมคืนแรก ต่อมาเดินทางผ่านคลองหัวรอตอระดะ ท่าศาลาเกวียน บ่อโพงปากจั่น บางระกำ ปราสาทนครหลวง บ้านแม่ลา บ้านอรัญญิก บ้านตะเคียนด้วน ศาลาลอย วังตะไล และได้ค้างแรมคืนที่สอง

รุ่งเช้าขึ้นฝั่งท่าเรือเปลี่ยนการเดินทางเป็นทางบก โดยใช้ช้างเป็นพาหนะเพื่อผ่านป่านาประโคน บางโขมด บ่อโศก หนองคนที ศาลเจ้าสามเณร เขาตก สระยอ จนถึงวัดพระพุทธบาท ในวันพุธที่ ๑๐ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๐ ตรงกับวันขึ้น ๑๔ ค่ำ เดือน ๓ ปีเถาะ ใช้เวลาเดินทางไป ๒ วันครึ่ง และประทับพักแรมที่วัดพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี

ขณะที่เดินทางไปถึงในช่วงเวลานั้น ตรงกับเทศกาลสมโภชพระพุทธบาทประจำปี มีการแสดงและการละเล่นสนุกสนาน ซึ่งในนิราศได้สอดแทรกรายละเอียดงานสมโภชพระพุทธบาทในการบรรยายถึงภาพงานรื่นเริง มีการละเล่นชนิดต่างๆ มีปี่ระนาด ฆ้องกลอง เครื่องดนตรีประโคม มีไฟตะเกียงจุดรอบบริเวณมณฑปพระพุทธบาท สุนทรภู่ได้สักการะรอยพระพุทธบาท ณ มณฑป พร้อมกับอธิษฐานขอพร

หลังจากนั้นเดินเที่ยวชมความสวยงามจากธรรมชาติอันแปลกตาระหว่างการเดินทาง บริเวณเขาสุวรรณบรรพตในแต่ละที่ล้วนเป็นสถานที่ที่งดงาม ได้แก่ เขาโพธิลังกา ถ้ำประทุนคีรี บ่อพรานล้างเนื้อ น้ำตกธารเกษม เป็นต้น

ในวันแรม ๑ ค่ำ เดือน ๓ เจ้าพระยาพระคลัง (กุน) ได้หาละครคณะนายบุญยังไปเล่นฉลองศาลา ละครได้แสดงเรื่องสุวรรณหงส์ตอนถูกหอกยนต์ พระองค์เจ้าปฐมวงศ์ประทับอยู่ที่วัดพระพุทธบาท เป็นเวลา ๓ คืน ๔ วัน หลังจากนั้นได้ตามเสด็จกลับกรุงเทพ ในวันอาทิตย์ที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๐ ตรงกับวันแรม ๓ ค่ำ เดือน ๓ ปีเถาะ โดยใช้เวลาเดินทางกลับ ๑ วันครึ่ง

นิราศพระบาท เป็นกลอนนิราศที่สุนทรภู่สามารถพรรณนาได้อย่างไพเราะมากอีกเรื่องหนึ่ง รวมถึงในการให้ข้อคิดเกี่ยวกับการคบคนว่าไม่ควรเลือกคบคนที่คำพูดอันไพเราะ เพราะคนที่พูดจาหวานนั้นอาจนำภัยมาสู่ตน แล้วยังสะท้อนภาพวิถีชีวิตของคนไทยในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น ไม่ว่าจะเป็นการให้ความรู้เรื่องประวัติศาสตร์สำคัญจากสถานที่ต่างๆ ทำให้ได้เรียนรู้เรื่องราวในอดีต แม้กระทั่งอย่างสถาปัตยกรรมไทย สุนทรภู่ สามารถใช้สำนวนโวหารที่มีความหมายและคมคายในการบรรยายได้อย่างละเอียด ในเรื่องของการแต่งกายลักษณะท่าทาง อุปนิสัยของสาวชาววัง หรือการแต่งกาย วิถีชีวิตของชาวมอญ สามารถพรรณนาให้เห็นถึงลักษณะถิ่นฐานของแหล่งที่อยู่อาศัยได้อย่างชัดเจน นอกจากประชาชนจะได้ร่วมทำบุญและสักการะสถานที่ศักดิ์สิทธิ์เพื่อความเป็นสิริมงคลแล้ว ยังจะได้สัมผัสบรรยากาศโบราณสถานและโบราณวัตถุอันทรงคุณค่าทางประวัติศาสตร์ ซึ่งเป็นศูนย์รวมเอาความศรัทธาและวัฒนธรรมอันสวยสดงดงามรวมไว้ในที่เดียว

สุนทรภู่ จึงเป็นบุคคลสำคัญของโลกด้านวรรณกรรมและสุดยอดกวีเอกในต้นสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น และเป็นที่เคารพนับถือทุกยุคทุกสมัยต่อเนื่องมาจนทุกปัจจุบันอย่างแท้จริง

เรียบเรียงโดย : นายธีรบูลย์ มิตรมโนชัย นักวิชาการโสตทัศนศึกษาชำนาญการ หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ สำนักศิลปากรที่ ๗ เชียงใหม่ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม

แหล่งอ้างอิง :
กรมศิลปากร.  คู่มือวรรณคดีสัญจร สู่พระพุทธบาท.  พระนคร: ศิวพร, ๒๕๐๓.

กรมศิลปากร.  หนังสือที่ระลึกพระราชพิธียกจุลมงกุฎและสมโภชพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี พุทธศักราช ๒๕๔๒.  กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๔๒.

กระทรวงการท่องเที่ยวและกีฬา.  อนุสาวรีย์สุนทรภู่.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๐ มิถุนายน ๒๕๖๘, จาก: https://thailandtourismdirectory.go.th/attraction/3339

วัดพระพุทธบาท ราชวรมหาวิหาร จ.สระบุรี.  รอยพระพุทธบาท ประดิษฐานภายในบุษบกยอดปราสาท หรือพระมณฑปน้อย.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๐ มิถุนายน ๒๕๖๘, 
         จาก: https://www.facebook.com/photo.php?fbid=956533603181812&set=pb.100064755429490.-2207520000&type=3&locale=th_TH, ๒๕๖๗.

สุนทรภู่.  นิราศพระบาท.  พระนคร: โรงพิมพ์ราษฎร์เจริญ, ๒๕๐๐.

ห้องสมุดดิจิทัลวัชรญาณ.  นิราศพระบาท.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๐ มิถุนายน ๒๕๖๘, จาก: https://vajirayana.org/ประชุมวรรณคดีเรื่อง-พระพุทธบาท/นิราศพระบาท