วัดศรีโคมคำ หรือ วัดพระเจ้าตนหลวง พระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดสามัญ สังกัดมหานิกาย ภายในวิหารประดิษฐานพระเจ้าตนหลวงเป็นพระประธาน สร้างขึ้นในรัชสมัยของพญายอดเชียงราย กษัตริย์ลำดับที่ ๑๐ แห่งราชวงศ์มังราย ครองราชย์ระหว่าง พ.ศ. ๒๐๓๐ - ๒๐๓๘ เป็นกษัตริย์ล้านนาพระองค์ที่ ๑๐ เป็นพระโอรสในท้าวบุญเรือง เจ้าเมืองเชียงราย ซึ่งเป็นราชโอรสของพระเจ้าติโลกราช และพญายอดเชียงราย เป็นพระราชนัดดาของพระเจ้าติโลกราช

จากประวัติโดยสังเขปของตำนานพระเจ้าตนหลวงทุ่งเอี้ยงเมืองพะเยา (พระธรรมวิมลโมลี ๑๖ - ๑๘) สรุปว่า ครั้งหนึ่ง พระพุทธองค์เสด็จถึงเมืองภูกามยาว (พะเยา) ประทับ ณ จอมดอยลูกหนึ่งตั้งอยู่ข้างฝั่ง สระหนองเอี้ยงไปทางทิศเหนือ ในเชิงดอยลูกนั้นมีหมู่บ้านตั้งอยู่รอบๆ ในหมู่บ้านนั้นมีบ้านนายช่างทอง อยู่หลังหนึ่งมีอาชีพทำทองรูปพรรณขาย และได้นำอาหารไปถวายแต่พระพุทธองค์พร้อมสาวก พระพุทธองค์ทรงลูบคลำพระเศียรด้วย พระหัตถ์เบื้องขวา ได้พระเกศาธาตุ ๑ เส้น ส่งมอบให้พระอานนท์ แล้วส่งต่อให้นายช่างทอง นำเข้าบรรจุในกระบอกไม้รวก แล้วกระทำผอบแก้วมณี ผอบทองคำ ผอบเงิน ผอบทองแดง ผอบทองเหลือง และผอบหิน บรรจุเป็น ๗ ชั้น มอบกับพระยาอโศก พระยาอโศกถวายพระอินทร์ พระอินทร์สั่งให้วิษณุกรรมเทพบุตร นำไปประดิษฐานไว้ในถ้ำใต้จอมดอย พระอินทร์ทรงจุดประทีปบูชาตลอดกาลนาน อาศัยเหตุนี้จึงให้ชื่อดอยลูกนี้ว่า “ดอยจอมทอง” (ปัจจุบันคือวัดพระธาตุจอมทอง อยู่ด้านหน้าวัดศรีโคมคำ)

ตำนานกล่าวตอนนี้ว่า เมื่อนายช่างทองถวายอาหารบิณฑบาตแด่พระพุทธองค์แล้วมิได้ถวายน้ำฉันพระพุทธองค์จึงให้พระอานนท์ถือบาตรมาตักน้ำสระหนองเอี้ยงข้างเชิงดอย ขณะนั้นมีพญานาคตนหนึ่งอาศัยอยู่ในสระหนองนั้น เมื่อเห็นพระอานนท์ถือบาตรมาตักน้ำ แต่พญานาคที่รักษาหนองน้ำขัดขวางไม่ให้ ตักน้ำ พระอานนท์จึงกลับมาทูลพระพุทธองค์ แล้วจึงเสด็จไปประทับยืนข้างหนองแล้วแสดงรัศมี ๖ ประการ พญานาคจึงยอมให้พระอานนท์ตักน้ำ เมื่อครั้งอดีตกาลพระเจ้ากกุสันธะก็เสด็จมาฉันที่หนองสระนี้

ครั้นแล้ว พระพุทธองค์ก็แสดงอภินิหารเนรมิตพระวรกายของพระองค์ให้ใหญ่เท่ากับพระพุทธเจ้ากกุสันธะพระองค์นั้น ให้พญานาคเห็น มีพระวรกายใหญ่ และสูง ๓๒ ศอก (๑๖ เมตร) ครั้นเห็นแล้วจึงเกิดเลื่อมใสศรัทธาเป็นอย่างมาก พระพุทธองค์ทรงตรัสพยากรณ์ว่าในอนาคตศาสนาของพระองค์จะมาประดิษฐานที่หนองเอี้ยงแห่งนี้ พญานาครับเอาพระดำรัสนั้นไว้แล้วก็กลับสู่นาคพิภพของตน

หลังจากนั้นพญานาคระลึกถึงคำพยากรณ์ถึงการสร้างพระพุทธรูปในหนองเอี้ยง จึงนิรมิตเพศเป็นบุรุษนุ่งขาวห่มขาวขึ้นไปสู่บ้านเรือนของสองตายายที่อาศัยเลี้ยงเป็ดอยู่ข้างหนองเอี้ยง พร้อมแจ้งความประสงค์และนำพาสองตายายไปรับทองคำ เพื่อให้สองตายายนำไปสร้างพระพุทธรูปประทับนั่งขนาดใหญ่ประดิษฐานที่หนองเอี้ยงแห่งนี้ตามความประสงค์

ขณะนั้นอยู่ในสมัยพญายอดเชียงราย ครองเมืองเชียงใหม่ พญาเมืองยี่ ครองเมืองพะเยา จุลศักราชได้ ๘๕๓ พุทธศักราช ๒๐๓๔ วันพุธ ขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘ (แปดเหนือ) ยามกองงาย (ยามเช้า) ได้ฤกษ์ตั้งเสาอินทขิล จึงแล้วเสร็จในสมัยพระเมืองตู้ (ราชโอรส พญาหัวเคียน) ซึ่งขึ้นครองเมืองตรงกับวันพุธ ขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘ เหนือ พุทธศักราช ๒๐๖๗ ปีวอก สิริรวมเวลาก่อสร้างได้ ๓๓ ปี ซึ่งตรงกับจารึกวัดศรีโคมคำ (ลพ. ๒๙) ทั้งนี้พระพุทธรูปองค์นี้มีชื่อเต็มว่า “พระเจ้าตนหลวงทุ่งเอี้ยงเมืองพะเยา”

“พระเจ้าตนหลวง” เป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัยศิลปะเชียงแสนองค์ใหญ่ที่สุดในล้านนาไทย ประดิษฐานเป็นพระประธานในวิหารหลวงวัดศรีโคมคำ ขนาดหน้าตักกว้าง ๑๔ เมตร สูง ๑๖ เมตร สร้างขึ้นระหว่างปี พ.ศ. ๒๐๓๔ - ๒๐๖๗ พระเจ้าตนหลวงถือว่าเป็นพระพุทธรูปสำคัญประจำเมืองพะเยา และยังนับได้ว่าเป็นพระพุทธรูปคู่บ้านคู่เมืองอาณาจักรล้านนาไทยด้วย และถือว่ามีขนาดใหญ่ที่สุดในล้านนา

ในวันวิสาขบูชาทางวัดมีการจัดงานนมัสการพระเจ้าตนหลวงเป็นประจำทุกปี เรียกว่างานประเพณีนมัสการพระเจ้าตนหลวงเดือนแปดเป็ง หรือ เดือน ๘ เหนือขึ้น ๑๕ ค่ำ ทั้งนี้มีประชาชนทั่วทุกสารทิศมาสักการะกราบไหว้ พร้อมชมความงามของมรดกทางวัฒนธรรมและความเชื่อที่สืบต่อมาอย่างยาวนาน

เรียบเรียงโดย : นายธีรบูลย์ มิตรมโนชัย นักวิชาการโสตทัศนศึกษาชำนาญการ หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ สำนักศิลปากรที่ ๗ เชียงใหม่ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม

แหล่งอ้างอิง :

พระธรรมวิมลโมลี.  พระเจ้าตนหลวง วัดศรีโคมคำ ต.เวียง อ.เมืองพะเยา จ.พะเยา.  พะเยา: โรงพิมพ์นครนิวส์การพิมพ์, ๒๕๕๐.

พระพิเชษฐ์ ญาณวโร, บรรณาธิการ.  พุทธศิลป์ล้านนา วัดร่ำเปิง (ตโปทาราม) ๒๕๕๗.  ลำพูน: ณัฐพลการพิมพ์, ๒๕๕๗.

พิริยะ ไกรฤกษ์.  ลักษณะไทยพระพุทธปฏิมาอัตลักษณ์พุทธศิลป์ไทย.  กรุงเทพฯ: ธนาคารกรุงเทพ จำกัด มหาชน, ๒๕๕๑.

วัดศรีโคมคำ (วัดพระเจ้าตนหลวง) พะเยา. พระเจ้าตนหลวง วัดศรีโคมคำ.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๓๑ พฤษภาคม ๒๕๖๘, 
         จาก: https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1074853264677373&%0Bset=pb.100064581285980.-2207520000&type=3&locale=th_TH, ๒๕๖๘.

NationTV.  ไหว้ “พระเจ้าตนหลวง” วัดศรีโคมคำ | เป็นข่าวเล่าเรื่อง.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๓๑ พฤษภาคม ๒๕๖๘,
         จาก: https://www.youtube.com/watch?v=ocJthcbAqyY, ๒๕๖๗.