พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสยุโรป เป็นครั้งแรกที่ได้เสด็จพระราชดำเนินไปเยือนนานาประเทศในทวีปยุโรปอย่างเป็นทางการ พระองค์เสด็จออกจากประเทศไทยเมื่อวันที่ ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๔๐ (ร.ศ. ๑๑๖) เสด็จประพาสอิตาลี ออสเตรีย สวิสเซอร์แลนด์ ฝรั่งเศส เบลเยี่ยม ฮอลแลนด์ อังกฤษ เยอรมนี รัสเซีย สวีเดน เดนมาร์ก สเปน และโปรตุเกส เสด็จกลับประเทศสยาม วันที่ ๑๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๔๐ (ร.ศ. ๑๑๖) เป็นเหตุการณ์สำคัญอย่างยิ่ง เป็นการสานสัมพันธไมตรีแก่ประเทศต่าง ในทวีปยุโรป เพื่อเป็นโอกาสในการร่วมรับรู้ว่าสยามเป็นประเทศกำลังพัฒนา และส่งเสริมความเป็นเอกราชของสยาม แม้จะอยู่ในช่วงท่ามกลางยุคล่าอาณานิคมก็ตาม หลังจากนั้นพระเจ้าแผ่นดินและผู้แทนของประเทศต่างๆ อาทิเช่น รัสเซีย เยอรมนี และอิตาลี ได้เสด็จและมาเยี่ยมเยือนประเทศสยามเป็นการตอบแทน พร้อมกับการกระชับสัมพันธไมตรีให้ยั่งยืน

ในคราวเสด็จพระราชดำเนินเยือนทวีปยุโรป ครั้งแรก ในหน้าหนังสือพิมพ์เดอร์บุนด์ (Der Bund) ของประเทศสวิตเซอร์แลนด์ ฉบับวันที่ ๒ มิถุนายน ค.ศ. ๑๘๙๗ ฉบับที่ ๑๕๑ ในบทความสั้น (Feuilleton) เรื่องพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ ที่เขตภูเขา ณ เมืองเบิร์น ได้พรรณนาถึงพระบุคลิกภาพที่ไม่ถือพระองค์พระราชดำรัสซึ่งเป็นที่ถูกใจของชาวสวิส ตลอดจนพรรณนาถึงฉลองพระองค์อย่างละเอียดว่า วันไหนพระองค์ท่านทรงชุดอะไร หรือในโอกาสใดที่ท่านจะใส่ฉลองพระองค์แบบใด อาทิ ชุดกาลายูนิฟอร์ม การทรงชุดเดินทางแบบยุโรปในการเสด็จพระราชดำเนินเที่ยวภูเขาในชุดเสื้อโค้ทสีเทา และสวมพระมาลาทำจากขนสัตว์นุ่มสีดำ เป็นต้น สิ่งเหล่านี้ล้วนแสดงให้เห็นถึงการตระเตรียมเครื่องแต่งกายไว้ล่วงหน้าให้มีความเหมาะสมตามแต่วาระและโอกาส โดยเป็นไปตามธรรมเนียมปฏิบัติของชาวยุโรป

ในการเสวยพระกระยาหารค่ำร่วมกันในวันที่ ๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๔๐ (ร.ศ. ๑๑๖) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงถือโอกาสปรับทุกข์ถึงการรุกรานของมหาอำนาจจากยุโรป ในเช้าวันรุ่งขึ้น สมเด็จพระจักรพรรดินิโคลัส ที่ ๒ แห่งรัสเซีย จึงจัดให้มีการฉายพระรูปร่วมกันที่พระราชวังปีเตอร์ฮอฟ (Peterhof Palace) เมืองเซนต์ปีเตอร์สเบิร์ก  อีกทั้งยังทรงรับสั่งให้ราชสำนักรัสเซียนำภาพที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจากสยามประทับคู่กับพระเจ้าซาร์แห่งรัสเซีย ส่งไปยังหนังสือพิมพ์ที่ออกในเมืองหลวงของทุกประเทศในยุโรปทุกฉบับ ทั้งยังทรงเขียนคำอธิบายภาพด้วยพระองค์เองว่า “สยามเป็นประเทศที่กำลังพัฒนา หาใช่ประเทศล้าหลังซึ่งมหาประเทศจะอาศัยเป็นมูลเหตุเข้ายึดครองมิได้”

ภาพที่พระมหากษัตริย์จากเอเชียประทับคู่กับพระมหาจักรพรรดิแห่งรัสเซีย จึงเป็นภาพที่โด่งดังที่สุด และสั่นสะเทือนทั่วยุโรป ทำให้ชาวยุโรปใคร่จะได้เห็นพระองค์จริงของ “คิงจุฬาลงกรณ์แห่งสยาม” จากการเสด็จพระราชดำเนินประเทศในยุโรป จึงมีผู้เฝ้าชมพระบารมีอย่างเนืองแน่น ซึ่งก็เป็นผลแก่ราชอาณาจักรสยามอย่างมหาศาล

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สามารถครองพื้นที่ข่าวไปทั่วยุโรปตลอดเวลาเสด็จ ซึ่งเป็นผลดียิ่งทางไมตรี พร้อมทรงไปหาบิสมาร์ก(Bismarck) ที่เยอรมัน ทรงปรึกษาข้อราชการลับต่างๆ มากมาย โดยทรงถือว่าจักรพรรดิวิลเฮล์มที่ ๒ เป็นพันธมิตรที่สำคัญไม่น้อยไปกว่าสมเด็จพระจักรพรรดินิโคลัส ที่ ๒ แห่งรัสเซีย และเพื่อเป็นการขอแรงสนับสนุนจากจักรพรรดิเยอรมนีในการปกป้องเอกราชของสยาม

วันที่ ๑๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๔๐ (ร.ศ. ๑๑๖) ถ่ายโดย Ernest Florman ชาวสวีเดน ได้ตั้งกล้องถ่ายเหตุการณ์รับเสด็จ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ท่าเรือหน้าพระราชวังหลวงในกรุงสต็อกโฮล์ม ประเทศสวีเดน และบันทึกภาพเรือพระที่นั่งเข้าเทียบท่า พระเจ้ากรุงสวีเดนคอยรับพระเจ้ากรุงสยาม แล้วสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชและเจ้านายพระองค์อื่น ๆ ตามเสด็จขึ้นมา พระพุทธเจ้าหลวงทรงมีพระราชหัตถเลขาว่า “มีหนังฝรั่งมันถ่ายไว้ดีมาก” เพราะได้ทอดพระเนตรในวันต่อมา นับเป็นหนึ่งภาพยนตร์ที่เก่าแก่ที่สุดเกี่ยวกับชนชาติไทย

พระองค์เสด็จมาถึงกรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ เมื่อวันที่ ๓๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๔๐ เพื่อทรงร่วมเฉลิมฉลองพระราชพิธีพัชราภิเษก (ครองราชย์ครบ ๖๐ ปี) ของสมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรียของอังกฤษ และทรงประทับอยู่ที่พระราชวังบักกิงแฮม (Buckingham Palace) เป็นเวลา ๑ สัปดาห์ เสด็จเยี่ยมพระราชโอรสหลายพระองค์ที่ทรงศึกษาอยู่ที่อังกฤษในขณะนั้น และเสด็จประทับอยู่ที่ ณ พระตำหนักทับโลว์คอร์ท (Taplow Court) เมืองเมเดนเฮด (Maidenhead) พร้อมทรงฉายพระรูปพร้อมพระราชโอรส ๑๑ พระองค์

เมื่อวันที่ ๑๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๔๐ (ร.ศ. ๑๑๖) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จนิวัตพระนคร รวมเวลาที่เสด็จประพาสทั้งสิ้น ๒๕๓  ซึ่งนอกจากจะเป็นการเชื่อมสัมพันธไมตรีกับประเทศต่างๆ   ที่เสด็จพระราชดำเนินเยือนแล้ว ยังได้ทรงนำศิลปวิทยาการ และความรู้ใหม่กลับมาสู่ประเทศไทยอย่างมากมาย นับเป็นจุดเริ่มต้นแห่งการพัฒนาประเทศให้มีความเจริญทัดเทียมกับนานาอารยประเทศ และเป็นพระบรมราโชบาย อันทรงคุณประโยชน์ที่พระมหากษัตริย์ไทยได้ทรงถือปฏิบัติสืบมา

เรียบเรียงโดย : นายธีรบูลย์ มิตรมโนชัย นักวิชาการโสตทัศนศึกษาชำนาญการ หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ สำนักศิลปากรที่ ๗ เชียงใหม่ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม

แหล่งอ้างอิง :

กรมศิลปากร.  การเสด็จประพาสยุโรปของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ร.ศ. ๑๑๖ เล่ม ๑.  กรุงเทพฯ: ศรีเมืองการพิมพ์, ๒๕๔๒.

คลังทรัพยากรการศึกษาแบบเปิด.  ร.๕ เสด็จประพาสกรุงสต็อกโฮล์ม.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://oer.learn.in.th/search_detail/result/151107

ปกป้องสถาบันพระมหากษัตริย์. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงฉายพระรูปพร้อมพระราชโอรส ๑๑ พระองค์.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://www.facebook.com/106641744036418/photos/a.106653234035269/246182690082322/?type=3, ๒๕๖๓.

โรม บุนนาค.  เบื้องหลังภาพประวัติศาสตร์! ภาพที่สามารถเปลี่ยนโฉมหน้าประวัติศาสตร์ ช่วยสยามรอดพ้นวิกฤติ!!.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://mgronline.com/onlinesection/detail/9600000108384

สุชีรา มาไกวร์.  “ทับโลว์คอร์ท” กับ ๑๒๐ ปี ของการประพาสยุโรปของ ร.๕. [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://www.bbc.com/thai/features-40755853, ๒๕๖๐.

ศิลปวัฒนธรรม.  ราชการลับรัชกาลที่ ๕ ในการเสด็จพระราชดำเนินเยือนเยอรมนี.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://www.silpa-mag.com/history/article_57297

หอภาพยนตร์.  พระเจ้ากรุงสยามเสด็จฯ ถึงกรุงเบิร์น (๒๔๔๐).  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘, จาก: https://www.youtube.com/watch?v=q1dbLm01rpE

หอภาพยนตร์.  ร.๕ เสด็จประพาสกรุงสต็อกโฮล์ม ๒๔๔๐.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘จาก: https://www.youtube.com/watch?v=NdwgW28k1LU, ๒๕๖๒.

Irmgard Pangerl.  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินเยือนออสเตรีย-ฮังการี.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://www.thaiembassy.at/th/content_page/download/163/835/15.html

Siam Eenaissance.  เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เข้าเฝ้าโป๊ป.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://siam-renaissance.com/contents/special/kingrama5thvisitpope/,  ๒๕๖๔.

Talk 'True' History.  การเสด็จประพาสยุโรป ของรัชกาลที่ ๕ ภารกิจในการประกาศความเป็นอิสระและเอกราชของสยาม.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,
         จาก: https://www.luehistory.com/การเสด็จประพาสยุโรป-ของรัชกาลที่-5-ภารกิจในการประกาศความเป็นอิสระและเอกราชของสยาม/

THE STANDARD TEAM.  ๗ เมษายน ๒๔๔๐ – พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสยุโรปเป็นครั้งแรก.  [ออนไลน์].  สืบค้นเมื่อ ๒๙ เมษายน ๒๕๖๘,  
         จาก: https://thestandard.co/onthisday07042440/, ๒๕๖๖.