จังหวัดนครนายกเป็นจังหวัดที่มีหลักฐานการอยู่อาศัยของมนุษย์ตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ มีการพบแหล่งโบราณคดีในพื้นที่รวม ๘๕ แหล่ง เป็นแหล่งโบราณคดีที่ขึ้นทะเบียนแล้ว ๔ แหล่ง และที่ไม่ได้ขึ้นทะเบียน ๘๑ แหล่ง โดยมีแหล่งโบราณคดีที่มีชื่อเสียง คือ แหล่งโบราณคดีเมืองดงละคร

เมืองโบราณดงละคร ตั้งอยู่ในตำบลดงละคร อำเภอเมืองนครนายก จังหวัดนครนายก เป็นเมืองโบราณสมัยทวารวดี ช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๖ ผังเมืองลักษณะเป็นรูปไข่หรือวงรี มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานแห่งชาติเมื่อวันที่ ๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕

ตำนานของเมืองดงละคร เชื่อว่าเป็นเมืองลับแล ในเวลากลางคืนจะได้ยินเสียงดนตรีมโหรีแว่วมาจากกลางป่า คล้ายกับมีการเล่นละคร จึงเรียกว่า ดงละคร ส่วนอีกตำนานหนึ่ง มีชาวบ้านคนหนึ่งมีอาชีพตัดฟืน ได้หลงเข้าไปในเมืองลับแล หาทางกลับออกมาไม่ได้ จึงตัดสินใจอยู่กินกับหญิงสาวนางหนึ่งและมีลูกด้วยกัน วันหนึ่งชายดังกล่าวพลั้งทำผิดกฎเกณฑ์ของเมือง จึงต้องให้ออกจากเมืองไป ก่อนออกจากเมืองภรรยาของชายตัดฟืนได้มอบห่อผ้าสองห่อให้นำติดตัวมา พร้อมทั้งกำชับให้แกะห่อผ้าเมื่อถึงบ้านแล้วเท่านั้น แต่ระหว่างทางชายตัดฟืนเกิดอยากรู้สิ่งของภายในห่อผ้า จึงได้แกะห่อผ้าหนึ่งห่อออกดู พบว่าเป็นทรายจึงได้เททิ้งไว้ เหลือห่อผ้าอีกห่อที่นำกลับมาเปิดที่บ้านของตนและพบว่าภายในห่อผ้ามีทองคำจำนวนหนึ่งบรรจุอยู่ จึงใช้ทองคำเหล่านั้นเลี้ยงตัวและดูแลมารดาไปตลอดชีวิต พร้อมทั้งสร้างวัดขึ้น ณ บริเวณที่เททรายทิ้ง เรียกว่า วัดหนองทรายทอง ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของดงละคร

ตำนานของเขานางบวช เมื่อประมาณ ๑,๐๐๐ ปีก่อน เจ้าเมืองกัมพูชามีโอรสพระองค์หนึ่ง นามว่า เจ้าปราจิตร เมื่อพระชนมายุได้ ๑๖ พรรษา ได้ออกเดินทางและพักอาศัยอยู่ร่วมกับหญิงท้องแก่คนหนึ่ง จนกระทั่งนางนั้นให้กำเนิดบุตรสาว นามว่า อรพิน

เมื่อนางอรพินโตเป็นสาว เจ้าปราจิตรจึงได้สู่ขอนางเป็นคู่ครอง แต่ก็ถูกคนของเจ้าเมืองพิมายลักพาตัวไป เมื่อเจ้าปราจิตรทราบข่าวจึงตามไปช่วยและพาหนีออกจากวังเจ้าเมืองพิมาย ระหว่างทางเจ้าปราจิตรและนางอรพินเกิดพลัดหลงกัน นางอรพินได้เดินทางจนพบกับวิหารบนภูเขา จึงอธิษฐานแปลงร่างจากหญิงเป็นชายบวชอยู่บนวิหารนั้น จนกระทั่งเจ้าปราจิตรมาพบ จึงได้ลาสิกขา และเรียกขานนามภูเขานั้นว่า เขานางบวช