แม้เวลาล่วงเลยมากว่า ๑๑๒ ปีที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต แต่พระราชกรณียกิจอันทรงปฏิบัติสืบมาตลอดพระชนม์ชีพยังคงเป็นที่จดจำ ทำให้ทุกวันที่ ๒๓ ตุลาคมของทุกปี เป็นวันที่ควรค่าแก่การรำลึกถึงพระพุทธเจ้าหลวงผู้เป็นที่รักของปวงประชา วันนี้ เพจคลังกลางฯ ขอร่วมน้อมรำลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณ นำเสนอวัตถุเป็น “ย่ามหนัง” ของขวัญพระราชทานฝากจากยุโรป สื่อแสดงพระราชไมตรีต่อคณะสงฆ์อนัมนิกาย

       เบื้องต้นเท้าความถึงจุดเริ่มต้นของคณะสงฆ์อนัมนิกาย เข้ามาอยู่ในพระบรมราชูปถัมภ์ในสมัยรัชกาลที่ ๔ ด้วยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสนพระราชหฤทัยลัทธิประเพณี และธรรมเนียมปฏิบัติของมหายานนิกาย โดยโปรดเกล้าฯ ให้นิมนต์เจ้าอาวาสวัดญวนตลาดน้อย (องฮึง) เข้าเฝ้าสนทนาจนเป็นที่ต้องพระราชอัธยาศัย ต่อมาจึงโปรดให้ทำการปฏิสังขรณ์วัดญวนตลาดน้อย และมีพระบรมราชานุญาติให้คณะอนัมนิกายร่วมประกอบพิธีสำคัญในราชสำนัก ล่วงถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงอุปถัมภ์วัดอนัมนิกายสืบมา โดยพระราชทานนามวัดอุภัยราชบำรุง (อุภัย หมายถึง ทั้งสอง) อันมีความหมายว่า อารามอันสองกษัตริย์ทรงอุปถัมภ์ และโปรดเกล้าฯ พระราชทานสมณศักดิ์ “องฮึง” ขึ้นที่ “พระครูคณานัมสมณาจารย์” ปฐมเจ้าคณะใหญ่อนัมนิกาย ปฏิบัติหน้าที่ดูแลคณะสงฆ์อนัมนิกาย ภายใต้สังฆมลฑลในพระบัญชาของสมเด็จพระสังฆราช

       โดยหนึ่งในหลักฐานที่แสดงถึงพระราชไมตรีต่อคณะสงฆ์อนัมนิกาย คือ ถุง (ย่าม) หนังคุณภาพดีจากยุโรป สีน้ำตาลเหลือง ร้อยสายสะพายด้วยเชือกเกลียวสีน้ำตาล พิมพ์ลายดาราและพระปรมาภิไธยย่อ จปร ระบุข้อความ ของพระราชทานฝาก เมื่อเสด็จพระราชดำเนินประเทศยุโรป รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๖ มีประวัติระบุว่า “พระคณานัมสมจารย์ (องสุตบทบวร) ถวายเมื่อ ๒๐ มกราคม ๒๔๗๓” ทั้งนี้ จากการตรวจสอบประวัติของผู้มอบย่ามหนังชิ้นนี้ พบว่ามีประเด็นศึกษาที่น่าสนใจว่า... พระคณานัมสมณาจารย์ (องสุตบทบวร) ผู้ถวายถุง (ย่าม) หนังชิ้นนี้คือใคร?

       ทั้งนี้ จากการตรวจสอบรายนามเจ้าคณะใหญ่อนัมนิกาย มีผู้ดำรงสมณศักดิ์พระครูคณานัมสมณาจารย์ถึง ๙ องค์ ทว่า ในช่วงรัชกาลที่ ๕ มีพระเถระดำรงสมณศักดิ์ดังกล่าวเพียง ๔ องค์ คือ พระครูฮึง (วัดอุภัยราชบำรุง) พระครูกร่าม (วัดอนัมนิกายาราม) พระครูจี๊หลับ (วัดสมณานัมบริหาร) และพระครูทันเคี้ยด (วัดอุภัยราชบำรุง) ส่วนนาม “องสุตบทบวร” เป็นลำดับฐานานุกรมในพระครูคณานัมฯ ตำแหน่งปลัดซ้าย นำมาซึ่งข้อสันนิษฐานว่าผู้ถวายถุง (ย่าม) หนังชิ้นนี้ อาจเคยดำรงตำแหน่งองสุตบทบวรในสมัยรัชกาลที่ ๕ กระทั่งต่อมาได้รับการสถาปนาขึ้นดำรงตำแหน่งพระครูคณานัมสมณาจารย์ในสมัยรัชกาลที่ ๗ (พ.ศ. ๒๔๗๓) 

       แม้ไม่มีการระบุช่วงเวลาดำรงตำแหน่งของคณะสงฆ์อนัมนิกายอย่างชัดเจน แต่ “บัญชีบรรพชิตมหายาน ฝ่ายคณะอานัมนิกายแลคณะจีน ศก ๑๑๖” (๑๐ ปีก่อนเสด็จประพาสยุโรป) ระบุว่าพระครูคณานัมฯ ขณะนั้นสถิต ณ วัดสมณานัมบริหาร ดังนั้น ย่ามหนังชิ้นนี้จึงต้องเป็นของขวัญพระราชทานตั้งแต่ช่วงพระครูจี๊หลับเป็นต้นไป ซึ่งสอดรับกับประวัติของ “เวียงหมาง-มัก” ผู้ดำรงตำแหน่งองสุตบทบวรในพระครูทันเคี้ยด สมัยรัชกาลที่ ๕ และได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นพระครูคณานัมสมณาจารย์ เจ้าคณะใหญ่อนัมนิกายลำดับที่ ๖ เมื่อวันที่ ๖ พฤศจิกายน ๒๔๗๓

       จึงพอสรุปได้ว่าถุง (ย่าม?) หนังคุณภาพดีชิ้นนี้ คงเป็นของขวัญพระราชทานแก่พระเถระผู้ใหญ่อนัมนิกาย ตั้งแต่พระครูคณานัมสมณาจารย์ (ทันเคี้ยด) และฐานานุกรม ทั้งพระครูบริหารอนัมพรต องสรภาณมธุรส (เหมิกโงน-บี๊) องสุตบทบวร (เวียงหมาง) องสรพจนสุนทร (เพื้องเกี่ยน) องพจนกรโกศล (เท้ย) และองอนนญ์สรภัญ (ตึ๊ลิน) กระทั่งองสุตบทบวร (เวียงหมาง) ได้รับการสถาปนาขึ้นที่พระครูคณานัมฯ จึงถวายถุง (ย่าม?) นี้ไว้เป็นสมบัติของชาติ โดยปัจจุบันเคลื่อนย้ายจากพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร มาเก็บรักษาที่อาคารคลังกลางพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ

       เผยแพร่โดย ศรัญ กลิ่นสุคนธ์ ภัณฑารักษ์ และพลอยไพลิน ปุราทะกา ผู้ช่วยภัณฑารักษ์ / ภาพโดย กิตติยา เชื้อทอง นายช่างภาพปฏิบัติงาน / เทคนิคภาพโดย พลอยไพลิน ปุราทะกา ผู้ช่วยภัณฑารักษ์ กลุ่มทะเบียน คลังพิพิธภัณฑ์และสารสนเทศ สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร