กรมศิลปากร

เล่าเรื่องประติมานวิทยา: อปัสมารปุรุษ (Apasmārapuruṣa)

อปัสมารปุรุษ ร่างเป็นภูติคนแคระ (ยักษ์ค่อม) ตัวแทนของโง่เขลา ภาษาทมิฬเรียกว่า มูยฬกะ (Mūyaḷaka) หรือ มูยฬกัน (Mūyaḷakan) พระศิวะในปางนาฏราช (Nāṭarāja-ผู้เป็นเจ้าแห่งการเต้นรำ) ทรงเหยียบพระบาทขวาอยู่เหนืออปัสมารปุรุษ เป็นสัญลักษณ์ของการสร้างโลก การขับเคลื่อนธาตุแห่งชีวิตให้เป็นไปตามวัฏจักร พระบาทอีกข้างหนึ่งซึ่งยกขึ้นมีความหมายถึงการปลดปล่อย ดังนั้นพระบาททั้ง 2 ข้างของพระองค์ จึงแสดงถึงวงวัฏจักรที่ต่อเนื่องของภาวะจิตที่เข้าสู่และออกจากความโง่เขลา มุทราของอปัสมารปุรุษ คือ อัญชลีมุทรา (Añjalinudrā-ท่าแสดงความเคารพ) บางครั้งพบอยู่ร่วมกับพระศิวะในปางจันทรเศขรมูรติ (Candraśekharamūrti) และตริปุรานตกะมูรติ (Tripurāntakamūrti) เมื่อปรากฏอยู่ใต้พระบาทพระศิวะในปางวยาขยานทักษิณามูรติ (Vyākhyānadakṣiṇāmūrti) มือขวาของอปัสมารอยู่ในท่า สรรป (Sarpa) หรือ ท่า“งู” และถืองูเห่าอยู่ในมือ

ภาพ 1. พระศิวะปาง ชญาน-ทักษิณามูรติ (Jñāna-dakṣiṇāmūrti) ในฐานะครูแห่งจักรวาลผู้ประทานความรู้สูงสุด แก่เหล่ามุนีและโยคีผู้แสวงหาทางพ้นไปจากความทุกข์ในโลก พระนามหมายถึงผู้หันหน้าไปทางทิศใต้ อันเป็นทิศของวิชาความรู้ พระบาทขวาเหยียบอยู่บนอปัสมารปุรุษ บุคคลาธิษฐานแห่งอวิชา ภาพจาก Asian Art Museum

ภาพ 2. อปัสมารปุรุษ รูปร่างเป็นภูติคนแคระ ภาพจาก Asian Art Museum

-------------------------------------------
เรียบเรียงข้อมูล: นางสาวเด่นดาว ศิลปานนท์ ภัณฑารักษ์เชี่ยวชาญ สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ
-------------------------------------------
อ้างอิงจาก 1. Stutley , Margaret. The illustrated dictionary of Hindu iconography. London : Routledae & Kegan Paul, 1985.